 |
| Γιώργος Ρούσης |
Από την "Ελευθεροτυπία" 31/7/2011
Μια κομβική για την ανατροπή της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων έννοια είναι η γκραμσιανή έννοια της ηγεμονίας.
Για την επικρατούσα στη συλλογιστική του Γκράμσι θέση, η διατήρηση της αστικής εξουσίας δεν οφείλεται μόνον, ούτε ίσως κυρίως, στην άσκηση άμεσης βίας εκ μέρους του κράτους της αστικής τάξης, αλλά στο γεγονός ότι αυτή έχει κατορθώσει να κατακτήσει την ιδεολογική ηγεμονία-διεύθυνση στο επίπεδο της κοινωνίας των ιδιωτών.
Με αυτόν τον τρόπο η αστική τάξη, παρά το ότι είναι μια σαφώς μειοψηφούσα κοινωνικά τάξη, κατορθώνει να διευρύνει την κοινωνική της βάση, με το να προσεταιρίζεται και άλλες τάξεις και στρώματα και να τα οδηγεί να ενστερνίζονται την ιδεολογία της, με αποτέλεσμα να αποδέχονται συναινετικά την εξουσία της.
Για να κατακτήσει λοιπόν η εργατική τάξη την εξουσία πρέπει, κατά τον Γκράμσι, μέσα από έναν μακρόπνοο πόλεμο θέσεων στο επίπεδο της κοινωνίας των ιδιωτών, μέσα από μια συνεχή διαπάλη, να προσπαθήσει να υποσκάψει, αν όχι να ανατρέψει, αυτήν την ιδεολογική ηγεμόνευση της αστικής τάξης και να την αντικαταστήσει από μια δική της ιδεολογική ηγεμόνευση. Αυτή η συλλογιστική του Γκράμσι έχει, κατά τη γνώμη μου, δύο σημαντικά αδύνατα σημεία.
Το πρώτο είναι ότι η κυρίαρχη ιδεολογία δεν παράγεται, ούτε αναπαράγεται αποκλειστικά ούτε κυρίως στο επίπεδο αυτών που ο Αλτουσέρ θα ονομάσει ιδεολογικούς μηχανισμούς, ή γενικότερα στο επίπεδο της κοινωνίας των ιδιωτών, αλλά πιο ειδικά στο ίδιο το επίπεδο της καπιταλιστικής παραγωγής υπό τη στενή έννοια του όρου. Και ναι μεν ο Γκράμσι συνδέει την ηγεμονία με την οικονομία, ναι μεν θεωρεί ότι αυτή «γεννιέται στο εργοστάσιο»(1), από την άλλη όμως δεν αναδεικνύει το γεγονός ότι όσο θα κυριαρχεί η εμπορευματική παραγωγή και ο διαχωρισμός σε αφηρημένη και συγκεκριμένη εργασία και κατ΄ επέκταση ο ανταγωνισμός ανεξάρτητων εμπορευματοπαραγωγών, και ο φετιχισμός του εμπορεύματος και του χρήματος, θα αναπαράγεται και θα ηγεμονεύει η αστική ιδεολογία.
Το δεύτερο αδύνατο σημείο προκύπτει αν δεχτούμε την ανάγνωση του Γκράμσι που πραγματοποιεί ο Πουλαντζάς(2), με βάση την οποία ο Γκράμσι θεωρεί ότι η εργατική τάξη μπορεί να κατακτήσει την ηγεμονία στο σύνολο της κοινωνίας των ιδιωτών πριν από την ανατροπή του καπιταλισμού. Αν όμως, όπως επεσήμαναν οι κλασικοί του μαρξισμού αλλά και ο Λένιν, κυρίαρχη ιδεολογία και των κυριαρχούμενων, τουλάχιστον στο επίπεδο της αυθόρμητης συνείδησής τους, είναι η ιδεολογία της κυρίαρχης αστικής τάξης, αυτή δεν είναι δυνατόν να ανατραπεί πριν από την ανατροπή της αστικής τάξης.
Παρά όμως αυτές τις αδυναμίες και άλλες αντινομίες, τις οποίες εύστοχα επισημαίνει ο Πέρι Αντερσον(3), δεν μπορούμε παρά να εκτιμήσουμε θετικά την από μέρους του Γκράμσι ανάδειξη του ζητήματος της ηγεμονίας και την έστω ατελέσφορη προσπάθεια επίλυσής του.
Κάτω από τις παρούσες συνθήκες της βαθύτατης δομικής κρίσης του συστήματος, η ηγεμονία, από τη μια, αποκτά μια ακόμη πιο βαρύνουσα σημασία και, από την άλλη, τίθεται, παρά τις όποιες σταθερές, κάτω από διαφορετικούς όρους από εκείνους της εποχής του Γκράμσι ή ακόμη και του Αλτουσέρ.
Ετσι, λοιπόν, στην εποχή μας και με το πέρασμα του χρόνου, η αστική ιδεολογία στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες έχει διαπεράσει ακόμη πιο έντονα τους πόρους της κοινωνίας των ιδιωτών, της εργατικής τάξης συμπεριλαμβανομένης. Ταυτόχρονα η ίδια η κρίση είναι φορέας καταστάσεων -ανεργία, νέες εργασιακές σχέσεις κ.λπ.-, που ενισχύουν κυρίαρχες αξίες οι οποίες συγκροτούν την αστική ιδεολογία, όπως για παράδειγμα ο ανταγωνισμός ή ο ατομισμός και κατ΄ επέκταση την ηγεμονία της ίδιας αυτής της ιδεολογίας. Και κάτι τέτοιο εγκυμονεί ακόμη και τον κίνδυνο να υπάρξουν αντιδράσεις στην κρίση οι οποίες μπορεί να εκλάβουν βαθιά αντιδραστικό έως και φασιστικό χαρακτήρα.
Από την άλλη, η κρίση λειτουργεί αποκαλυπτικά, διότι οδηγεί το κεφάλαιο να γίνεται ακόμη πιο στυγνό σε οικονομικό επίπεδο, πολώνει την κοινωνία προλεταριοποιώντας ευρύτερες μάζες, αποκαλύπτει το πραγματικό πρόσωπο της αστικής δημοκρατίας, διευκολύνοντας έτσι την αποκαθήλωση της ιδεολογικής του ηγεμόνευσης.
Είναι λοιπόν, στο πλαίσιο αυτών των αντιθέσεων που πρέπει να κινηθεί θεωρητικά αλλά και κυρίως μέσω της δράσης της η ριζοσπαστική αριστερά, για να φθείρει όσο γίνεται την αστική ιδεολογική ηγεμόνευση, για να αναδειχτεί ιδεολογικά ηγεμόνας κατ΄ αρχάς της ίδιας της εργατικής τάξης -κάτι που δεν συντελείται αυτομάτως, ούτε επειδή κάποιος δηλώνει ότι είναι κόμμα της εργατικής τάξης- και στη συνέχεια των συμμάχων της, και κατ΄ επέκταση για να αποδυναμώσει τη συναίνεση προς την αστική κυριαρχία.
Μια τέτοια παρέμβαση απαιτεί τόσο την ιδεολογική θεωρητικά επεξεργασμένη παρέμβαση της αριστεράς, όσο και την πολύπλευρη εμπλοκή της στο αυθόρμητο λαϊκό κίνημα, με προοπτική όχι βεβαίως να το καπελώσει με τη χυδαία έννοια του όρου, αλλά να το ηγεμονεύσει με την γκραμσιανή έννοια.
(1) Α. Gramsci, «Quaderni del Carcera», Τορίνο 1973, τόμος 2, σελ. 146.
(2) Ν. Πουλαντζάς, «Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις», Θεμέλιο, 1975, σελ. 35.
(3) Πέρι Αντερσον, «Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι», μτφρ. Σταύρος Ορφανογιάννης, επιμ. Σ. Βωβού, Μαρξιστική Συσπείρωση, 1985.
grousis@ath.forthnet.gr
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου