Αρχικά, το φάρμακο απευθυνόταν στα «υπερκινητικά» παιδιά,
μια σχετικά σπάνια παθολογία. Όμως, εδώ και μερικά χρόνια στις ΗΠΑ, σε
οποιοδήποτε παιδί είναι έστω και ελάχιστα ζωηρό μπορεί να
συνταγογραφηθεί το Ριταλίν (Ritalin), ένα φάρμακο συγγενές με τις
αμφεταμίνες, που κάνει θραύση και στα πανεπιστήμια. Αφού κατάκλυσε την
αμερικανική αγορά, το θαυματουργό χάπι εξαπλώνεται και στην Ευρώπη.
Στις 13 Απριλίου 2019, στο Παρίσι, η Κλερ Λεμπλόν, προϊσταμένη σε ένα
μεγάλο ξενοδοχείο της περιοχής του Παρισιού, επισκέπτεται έναν
παιδοψυχίατρο μαζί με τον Νιλς, τον εντεκάχρονο γιο της. Ο γιατρός ρωτά
το αγόρι για τις επιδόσεις του στο σχολείο και για τη συμπεριφορά του.
Μετά από μερικά λεπτά καθιστής στάσης, το αγοράκι αρχίζει να
στριφογυρίζει στην καρέκλα του, σηκώνεται, ξανακάθεται, πιάνει το κινητό
της μητέρας του για να εμφανίσει στην οθόνη φωτογραφίες πόλεων (το
μεγάλο πάθος του αυτή τη στιγμή, μετά τους φανοστάτες, τους
σκουπιδοτενεκέδες και τα φορτηγά).
Ξαφνικά, το κινητό πέφτει κάτω. Η κυρία Λεμπλόν θυμώνει και ο τόνος
της φωνής της ανεβαίνει. Για εκείνη, η σκηνή αποτελεί μια επιπλέον
απόδειξη του γεγονότος ότι ο γιος της είναι διαφορετικός, αφόρητος,
αδιόρθωτος –πριν από μερικά χρόνια βρήκε και τη σωστή λέξη: «υπερκινητικός». Οι βλακείες του την εξοργίζουν, τόσο στο σπίτι όσο και στο σχολείο.
Απευθύνθηκε στον σωστό άνθρωπο. Ο γιατρός φημίζεται ως «κορυφή στον τομέα του»,
ψιθυρίζει η μητέρα. Ο Γκαμπριέλ Βαλ είναι μόνιμος προσκεκλημένος των
ραδιοφώνων εθνικής εμβέλειας και δημοσιεύει τακτικά άρθρα, τόσο στον
ιατρικό όσο και στον γενικό Τύπο. Έχει συγγράψει πλήθος εργασιών γύρω
από τα αγαπημένα του θέματα, στα οποία κυρίαρχη θέση κατέχει η σχολική
αποτυχία, η πρόωρη πνευματική ανάπτυξη και η περιβόητη διαταραχή
ελλειμματικής προσοχής, με ή χωρίς υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ).
Το θαυματουργό του φάρμακο: το Ριταλίν, ένα χάπι με βάση ένα χημικό
μόριο που συνέθεσε το 1944 ένας Ιταλός χημικός, ο Λεάντρο Πανιζόν. Η
ιστορία έχει συγκρατήσει ότι ο Πανιζόν σχεδίασε αυτό το προϊόν για τη
γυναίκα του Μαργαρίτα («Ρίτα»), που προσπαθούσε να βελτιώσει τη
συγκέντρωσή της –και το ρεβέρ της στο τένις. Εκείνη την ημέρα, όλοι οι
ασθενείς του δόκτορα Βαλ έφυγαν με μια συνταγή ψυχοτρόπων.
Το Ritalin περιέχει υδροχλωρική μεθυλφαινιδάτη, ένα παράγωγο των
αμφεταμινών που αυξάνει την παραγωγή ντοπαμίνης στον εγκέφαλο.
Υποστηρίζεται ότι αυτό το χημικό μόριο απαλλάσσει τους ενήλικες και τα
παιδιά από πλήθος ατελειών, από την κακή συνήθεια να τσινάνε μπροστά σε
μια βαρετή δουλειά έως την απόρριψη κάθε μορφής εξουσίας, χωρίς να
ξεχνάμε την έλλειψη ή τη διάσπαση της προσοχής. Πρόκειται για ένα από τα
εμβληματικά προϊόντα της εταιρείας Novartis (κύκλος εργασιών για το
2018: 52 δισ. δολάρια). Αυτό το ψυχοδιεγερτικό, συχνά αποκαλούμενο smart drug («έξυπνο ναρκωτικό»), «χάπι της υπακοής» ή kiddy coke
(«κοκαΐνη για παιδιά»), υποτίθεται ότι βελτιώνει τις πνευματικές
επιδόσεις του ασθενή και εξασφαλίζει στους γονείς και στους
εκπαιδευτικούς υπάκουα παιδιά με εύπλαστο χαρακτήρα. «Το Ριταλίν δεν θεραπεύει τίποτα. Είναι ένας αναστολέας και όχι ένα θεραπευτικό φάρμακο: αναστέλλει τα συμπτώματα της έλλειψης προσοχής», παραδέχεται ο δόκτωρ Βαλ. «Η ΔΕΠ-Υ δεν θεραπεύεται: πρόκειται για μια βιολογική διαταραχή που μεταδίδεται μέσω γονιδίων» (1). Το Ritalin και οι ανταγωνιστές του, κυρίως το Adderall (της φαρμακευτικής εταιρείας Shine), κατατάσσονται στα ναρκωτικά.
Ο Νιλς είναι ένα από τα 62.000 παιδιά κάτω των 20 ετών στη Γαλλία
(κυρίως αγόρια 6-17 ετών) στα οποία χορηγήθηκε μεθυλφαινιδάτη το 2016
(2). Όπως και οι περισσότεροι «υπερκινητικοί» συμμαθητές του, παίρνει τα
χάπια του μονάχα τις ημέρες που πηγαίνει σχολείο. Ο τρόπος με τον οποίο
διαχέεται η ουσία στον οργανισμό, με «παρατεταμένη απελευθέρωση», έχει
σχεδιαστεί με τρόπο ώστε να τον κρατάει ήσυχο από τις 8 ώς τις 4
ακριβώς. «Ένα παιδί-ταραξίας διαλύει ολόκληρη την τάξη»,
επιμένει ο δόκτωρ Βαλ. Χάρη στο μαγικό φίλτρο του, δεν χρειάζονται πλέον
τιμωρίες ή παιδαγωγικά τεχνάσματα για να τιθασευτούν τα ανήσυχα παιδιά.
Στα κορίτσια, τα οποία λόγω της εκπαίδευσής τους έχουν μικρότερη
προδιάθεση προς την ενοχλητική συμπεριφορά, η διάγνωση είναι συνήθως
απλή ΔΕΠ (διαταραχή ελλειμματικής προσοχής), χωρίς υπερκινητικότητα.
Στη Γαλλία, η συνταγογράφηση μεθυλφαινιδάτης γνώρισε εκρηκτική
αύξηση: σήμερα καταναλώνονται τριακονταπλάσιες ποσότητες συγκριτικά με
το 1996, τη χρονιά που άρχισε να διατίθεται στην αγορά. Το 2017
πουλήθηκαν 810.000 συσκευασίες, αριθμός τετραπλάσιος σε σχέση με το
2005. Μάλιστα, για ορισμένους, η αγορά δεν έχει ακόμα κατακλυστεί
αρκετά: «40.000 παιδιά παίρνουν την αγωγή [το 2014] και ο αριθμός αυτός είναι ανεπαρκής», εκτιμά η εφημερίδα «Le Figaro», εκφράζοντας ταυτόχρονα τη λύπη της επειδή «αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά δεν ωφελούνται από τη θεραπεία που θα έπρεπε να απολαμβάνουν» (3). Παράλληλα, η ιστοσελίδα Allodocteurs.fr κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: «Το Ritalin δεν συνταγογραφείται αρκετά» (5 Σεπτεμβρίου 2017). Η κυρία Λεμπλόν χρησιμοποιεί πολύ πιο απτά επιχειρήματα: «Του
το δίνουμε για να έχουμε την ησυχία μας, για να υπακούει, για να
κάθεται καλά στην τάξη και για να παίρνει καλούς βαθμούς. Προηγουμένως,
όλη την ώρα μας καλούσαν στο σχολείο! Όμως, δεν έχει πια αποτέλεσμα και
αισθάνεται ξανά άγχος, κι έτσι θα το σταματήσουμε».
«Είναι σκληρό να δίνεις αμφεταμίνες στο παιδί σου»
Καμία μελέτη δεν έχει επικεντρωθεί στις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της
μεθυλφαινιδάτης στα παιδιά (4). Κάτι που ανησυχεί την κυρία Λεμπλόν και
που επιβεβαιώνει ο δόκτωρ Βαλ, με τη συνηθισμένη φλεγματικότητα των
μεγάλων γιατρών: «Ναι, μπορεί να υπάρξουν διαταραχές του ύπνου ή της
όρεξης, πόνοι στην κοιλιά… Όμως, αυτό το φάρμακο συνταγογραφείται σε 75
χώρες και έχει ανακαλυφθεί εδώ και περισσότερα από 70 χρόνια. Δεν
υπάρχει καμία ανθρώπινη περιπέτεια που να μην εγκυμονεί κινδύνους.
Πρόκειται για ένα φάρμακο που δεν προκαλεί κανένα κακό και δεν
δημιουργεί καμία εξάρτηση. Η μεθυλφαινιδάτη επιτρέπει να σωθούν ζωές,
κυρίως των ανθρώπων που δεν κατορθώνουν να συγκεντρωθούν και οδηγούνται
εκ των πραγμάτων στη σχολική αποτυχία». Όπως εκείνη η μαθήτρια «με πολύ υψηλό δείκτη νοημοσύνης»
που δεν κατόρθωνε να συγκεντρωθεί σωστά στη μελέτη της και κατάφερε να
δει τον μέσο όρο της βαθμολογίας να περνά από το 9 στο 16, «από τη μια μέρα στην άλλη». Ή όπως εκείνος ο «διακεκριμένος γιατρός» από τη Λυών που «δήλωσε
ξεκάθαρα ότι, εάν ο γιος του δεν είχε πάρει Ριταλίν, δεν θα είχε
κατορθώσει να σπουδάσει ιατρική και στη συνέχεια να γίνει χειρουργός». Ο δόκτωρ Βαλ έχει πλήθος ιστορίες να διηγηθεί. «Οι
ασθενείς μου λαμβάνουν τη θεραπεία όπως ανάβουμε το καλοριφέρ όταν
κάνει κρύο, όπως ανοίγουμε την ομπρέλα όταν βρέχει, όπως βάζουμε γυαλιά
όταν έχουμε μυωπία. Άντε τώρα να τους μιλήσεις για το Κεντάκι, για τις
κοινωνικές παραμέτρους, για το ένα και για τ’ άλλο… Δεν δίνουν δεκάρα».
Γιατί αναφέρεται στο Κεντάκι; Επειδή πρόκειται για την αμερικανική
Πολιτεία όπου έχει καταγραφεί το υψηλότερο ποσοστό παιδιών διαγνωσμένων
με υπερκινητικότητα: 14,8% σύμφωνα με τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης
Ασθενειών (CDC), με στοιχεία βασισμένα στις δηλώσεις των γονέων. Ένα
παιδί στα δέκα λαμβάνει φαρμακευτική αγωγή (5). Σε ορισμένες κομητείες,
όπως στο Χέντερσον, στο δυτικό τμήμα της Πολιτείας, ένας στους πέντε
μαθητές έχουν δηλώσει στο σχολείο τους ότι έχουν διαγνωστεί με ΔΕΠ-Υ.
Κάτι που τοποθετεί την Πολιτεία και τα 4,5 εκατομμύρια κατοίκους της
στην πρώτη θέση παγκοσμίως όσον αφορά την ιατρικοποίηση των απρόσεχτων
παιδιών. Το 2017, περισσότεροι από 20 εκατομμύρια Αμερικανοί λάμβαναν
ψυχοδιεγερτικά: 16 εκατομμύρια ενήλικες (εκ των οποίων τα 5 παρανόμως)
και 4 εκατομμύρια παιδιά (6). Οι δυτικές και οι νότιες Πολιτείες, κυρίως
αγροτικές ή βιομηχανικές, πλήττονται περισσότερο από την υπόλοιπη χώρα.
Κυριακή 29 Σεπτεμβρίου 2019, στο Λέξιγκτον του Κεντάκι. Κόμβοι
αυτοκινητοδρόμων, μια σειρά εμπορικών καταστημάτων και, στο βάθος μιας
συνοικίας με συγκροτήματα προκατασκευασμένων μονοκατοικιών, η Βιβλιοθήκη
Beaumont. H Τζέσε Ντιουν και τα παιδιά της έχουν έλθει να δανειστούν τα
βιβλία της εβδομάδας. «Το παγκόσμιο ρεκόρ δεν με εκπλήσσει διόλου», λέει η τριανταεννιάχρονη φαρμακολόγος που εργάζεται στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο. «Το
Κεντάκι είναι μια ιδιαίτερα συντηρητική Πολιτεία. Ο κόσμος δεν μιλάει
ποτέ για τις συγκινήσεις ή για τα συναισθήματα των παιδιών. Προτιμούν να
τους δώσουν ένα χάπι, είναι πολύ πιο εύκολο. Στην Καλιφόρνια συμβαίνει
το αντίθετο: το να είσαι δημιουργικός και υπερκινητικός δεν σε κάνει
ύποπτο. Εδώ, αποτελεί διαταραχή που διαγιγνώσκεται σε υπερβολικό βαθμό,
κυρίως στα αγόρια».
Δίπλα της, η Ελίζαμπεθ, η εντεκάχρονη κόρη της, είναι ήσυχη σαν αγγελούδι. «Η
κόρη μου ήταν ανέκαθεν μπροστά από την ηλικία της. Διάβασε νωρίτερα από
τα άλλα παιδιά. Εξάλλου, περνάει τη ζωή της διαβάζοντας. Όμως, τα
βράδια γινόταν ανυπόφορη, δεν μπορούσαμε να την κάνουμε καλά. Δεν ήθελε
να κάτσει να φάει ήρεμα με τον πατέρα της κι εμένα. Δουλεύω 50 ώρες την
εβδομάδα, η δουλειά μου είναι πολύ απαιτητική και το βράδυ γυρίζω ψόφια
στην κούραση. Επιπλέον, είχε νοσηρές ιδέες, μου έλεγε πράγματα όπως
“Μαμά, θα ήθελα να μην είχα γεννηθεί ποτέ.” Αυτό μου ράγιζε την καρδιά.
Συμβουλευθήκαμε αρκετούς γιατρούς και, όταν ήταν 7 ετών, αρχίσαμε να της
δίνουμε Concerta [φάρμακο ανταγωνιστικό του Ritalin].
Εκτοτε, το παίρνει χωρίς διακοπή, ακόμα και τα σαββατοκύριακα ή στις
διακοπές. Όταν δοκιμάσαμε να το σταματήσουμε, οι βαθμοί της
κατρακύλησαν. Είναι πολύ σκληρό για έναν γονιό να είναι αναγκασμένος να
δίνει αμφεταμίνες στο παιδί του. Όμως, έχουμε την εντύπωση ότι δεν
είχαμε άλλη επιλογή.» Κατά τη γνώμη της, οι μοναδικοί υπεύθυνοι γι’ αυτήν την κατάσταση είναι οι οθόνες.
Κάθε μήνα, για να ανανεώσει το απόθεμά της, η Ντιουν είναι αναγκασμένη να κλείσει ραντεβού με τον γιατρό. «Δικαιούμαστε
να διαθέτουμε χάπια μόνο για 30 ημέρες. Έτσι, κάθε μήνα πρέπει να
πηγαίνω στον παιδοψυχίατρο για να μου γράψει τη συνταγή. Ύστερα, οφείλω
να ενημερώνω το φαρμακείο τέσσερις ημέρες νωρίτερα και να επιδεικνύω την
ταυτότητά μου για να παραλάβω τα φάρμακα. Υπάρχει αυστηρό νομοθετικό
πλαίσιο εξαιτίας όλων αυτών που τα πουλάνε στη μαύρη αγορά για τους
φοιτητές.»
Εισιτήριο για τον κόσμο των υπερταλαντούχων
Σύμφωνα με μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2008 σε ένα μεγάλο
πανεπιστήμιο των νοτιοανατολικών ΗΠΑ, το 34% των Αμερικανών φοιτητών ήδη
κατέφευγαν στην μεθυλφαινιδάτη κατά την εξεταστική περίοδο (7). Ο
Σάνον, φοιτητής μάρκετινγκ, εκπλήσσεται: «Μόνο; Εγώ θα έλεγα
περισσότερο, πολύ περισσότερο. Εδώ το ποσοστό είναι τουλάχιστον 70%, αν
θέλετε τη γνώμη μου. Όλος ο κόσμος γύρω μου παίρνει». Στην
πανεπιστημιούπολη του Πανεπιστημίου του Κεντάκι, στο Λέξινγκτον, η
ανεύρεση μεθυλφαινιδάτης είναι το απλούστερο πράγμα. «Όταν παίρνω Concerta,
αισθάνομαι απίστευτα συγκεντρωμένη. Χτες, το πήρα στις δύο το μεσημέρι
κι έμεινα κολλημένη πάνω από τα βιβλία μου μέχρι τη μία το πρωί, χωρίς
να κάνω διάλειμμα για φαγητό. Πλήρωσα 8 δολάρια για 27 μιλιγκράμ, μέσω
μιας ομάδας συζήτησης στο Ίντερνετ. Είναι πολύ απλό», διαβεβαιώνει η
δεκαεννιάχρονη Μάγια (8), που μόλις βγήκε από τις εξετάσεις στο μάθημα
της ψυχολογίας, με πρόσωπο χλωμό και βλέμμα θολό. «Είμαι η πρώτη από
την οικογένειά μου που μπαίνω στο πανεπιστήμιο. Δεν έχω άλλη επιλογή:
πρέπει να επιτύχω 100%. Στα μέρη μου, στο βόρειο Κεντάκι, κανένας δεν
πάει στο πανεπιστήμιο, ούτε καν οι καλοί μπασκετμπολίστες.» Και, με το εξάμηνο στο πανεπιστήμιο να κοστίζει 13.000 δολάρια (11.800 ευρώ), η κοπέλα δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει «όλες τις πιθανότητες υπέρ [της]».
Πρόκειται για μια «επικίνδυνη κατάσταση», σύμφωνα με τον Μάθιου Νέλτνερ, γιατρό του πανεπιστημίου, στη μονάδα αντιμετώπισης των ψυχικών ασθενειών των φοιτητών: «Το
επιχείρημα ότι τα ψυχοδιεγερτικά δεν είναι εθιστικά μού θυμίζει τη
ρητορική γύρω από τα οπιοειδή: με τον ίδιο ακριβώς τρόπο ξέφυγε από τον
έλεγχο η χρήση οπιοειδών! Ένα άτομο με στερητικό σύνδρομο στο Ριταλίν
είναι καταθλιπτικό, κουρασμένο, κοιμάται όλη μέρα και δεν έχει όρεξη για
το παραμικρό». Μας διηγείται ότι πολλοί ασθενείς τον επισκέπτονται και δηλώνουν αμέσως ότι υποφέρουν από ΔΕΠ-Υ: «Κανένας
δεν έρχεται να μου πει “Είμαι διπολικός” ή “Έχω κατάθλιψη”. Δεν είναι
“σέξυ”. Οι φοιτητές δεν θέλουν να ακούσουν το παραμικρό για
συμπεριφορικές θεραπείες, που ωστόσο είναι αποτελεσματικές, ή για
απλούστερες λύσεις όπως η άσκηση. Κι όμως, το τρέξιμο, ο αθλητισμός, οι
έξοδοι, όλα αυτά θεραπεύουν την υπερκινητικότητα». Ο Νέλτνερ λέει ότι «στη μονάδα μας προσπαθούμε να μην υπερσυνταγογραφούμε: βασιζόμαστε στο εγχειρίδιο DSM-5 της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης, σύμφωνα με το οποίο μόνο το 5% των παιδιών και το 2,5% των ενηλίκων πάσχουν από ΔΕΠ-Υ» (9).
Στις ΗΠΑ, αν υποφέρεις από ΔΕΠ-Υ μερικές φορές θεωρείται κάτι
επιθυμητό, ως συνώνυμο του εισιτηρίου για τον κόσμο των υπερταλαντούχων.
Με αυτή τη διαταραχή έχουν διαγνωστεί πολλές διασημότητες, από τον
τραγουδιστή Τζάστιν Τιμπερλέικ έως την ηθοποιό Έμμα Γουότσον, από τον
επιχειρηματία Ρίτσαρντ Μπράνσον έως τον κολυμβητή Μάικλ Φελπς ή τον
μακαρίτη μουσικό Κερτ Κομπέιν, είτε ακόμα και τον… Λεονάρδο Ντα Βίντσι.
Άπειρα είναι πλέον τα τραγούδια προς τιμήν της μεθυλφαινιδάτης, καθώς
είναι πανταχού παρούσα στην καθημερινή ζωή Αμερικανών από διαφορετικά
κοινωνικά περιβάλλοντα: τον χρηματοοικονομικό τομέα, τη βιομηχανία των
βιντεοπαιχνιδιών, το μπέιζμπολ, τη βιομηχανία του θεάματος, αλλά και τον
στρατό ή τις ιπποδρομίες (10).
«Ο γιος μου είναι μεγαλοφυΐα», δηλώνει η Μαίρη Φούλερ
Πρόφιτ, μια εξηντατριάχρονη σερβιτόρα που μεγαλώνει μόνη της τον Ίζιακ,
τον οποίο υιοθέτησε πριν από έντεκα χρόνια. «Είναι ικανός να σας
σχεδιάσει με κλειστά μάτια τους ακριβείς χάρτες της Ευρώπης πριν και
μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κι ύστερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.» Πρώην κοινωνική λειτουργός για άτομα με ψυχικές ασθένειες («όφειλα να ασχολούμαι με 38 ασθενείς την ημέρα και να διαχειρίζομαι έναν συνολικό αριθμό 10.000 φαρμάκων μηνιαίως»),
ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα αντίθετη με τα ψυχοδιεγερτικά. Οι
γιατροί πολύ γρήγορα διέγνωσαν ότι ο Ίζιακ έπασχε από ΔΕΠΥ, αλλά η
Πρόφιτ, δύσπιστη, θεωρεί ότι στο Κεντάκι είναι πολύ έντονη η
υπερδιάγνωση της διαταραχής. «Ο Ίζιακ γεννήθηκε εξαρτημένος από το
κρακ και το αλκοόλ, γιατί η βιολογική μητέρα του έκανε χρήση αυτών των
ουσιών. Αναγκάστηκα να εγκαταλείψω τη δουλειά μου για να ασχοληθώ μαζί
του. Από την εποχή που ήταν μικρός, διαρκώς γινόταν λόγος για τη
συμπεριφορά του στο σχολείο. Μιλάει όλη την ώρα, αρνείται να καθίσει,
κάνει λίγο-πολύ ό,τι θέλει. Οι καθηγητές του με πίεσαν να του δώσω
κάποιο φάρμακο. Το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να καθίσει κάτω και να
σωπάσει.» Τελικά, η κυρία Πρόφιτ ενέδωσε: «Του δίνω Concerta
μονάχα όταν πηγαίνει σχολείο και οι καθηγητές του είναι ικανοποιημένοι.
Εγώ δεν είμαι και τόσο ικανοποιημένη, γιατί είμαι φτωχή, δεν έχω καλή
ασφάλεια και αυτό μου κοστίζει 130 δολάρια τον μήνα [118 ευρώ]».
Στο ανατολικό Κεντάκι, στους πρόποδες των Απαλλαχίων Ορέων, η πόλη
Χάζαρντ, με 5.000 κατοίκους, δεν έχει παρά φαρμακεία ντράιβ-ιν,
διασκορπισμένα σουπερμάρκετ και βουνά διαμορφωμένα σε τεράστιες
αναβαθμίδες, που τις τρυπούν οι εκσκαφείς για να εξορύξουν κάρβουνο ή
για να επιδιορθώσουν τους δρόμους. Στο δρόμο προς την τοπική διεύθυνση
εκπαίδευσης που δέχθηκε να μας μιλήσει, σταματάμε σε μια κλινική όπου
αναβοσβήνει το αρκτικόλεξο ADHD («Attention-Deficit Hyperactivity Disorder»,
η αγγλική συντομογραφία της ΔΕΠΥ), σε μια οθόνη με στόχο την προσοχή
των οδηγών. Στο εσωτερικό της, πέφτουμε πάνω σε μια διαφήμιση του
Crossroads Health Center: «Το παιδί σας δεν κατορθώνει να τηρεί τις
οδηγίες και να τελειώνει τα μαθήματά του; Γνωρίζετε έναν μαθητή ή έναν
φοιτητή που έχει πρόβλημα να μένει καθισμένος ή να στέκεται στην ουρά;
Ένα παιδί που στριφογυρίζει στο κάθισμά του, δεν στέκεται ήσυχο, τρέχει,
χοροπηδάει ή βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση; Γνωρίζετε κάποιον που
φαίνεται να έχει ΔΕΠ-Υ και θα ήθελε βοήθεια για να κάνει τη διάγνωση;
Τηλεφωνήστε σε αυτόν τον αριθμό». Στην υποδοχή, ενημερωνόμαστε για
την ηλικία από την οποία μπορεί να διαγνωστεί ένα παιδί ως υπερκινητικό
σε αυτή την περιοχή. «Μετά τους πρώτους 18 μήνες», μας απαντάει ο γιατρός υπηρεσίας.
Στην αίθουσα συνεδριάσεων του Kentucky Valley Educational Cooperative
(50.000 μαθητές, 2.900 καθηγητές), η υποδιευθύντρια Ντέσι Μπόουλινγκ
έχει καλέσει ούτε λίγο ούτε πολύ οκτώ άτομα για να απαντήσουν στις
ερωτήσεις μας για την τοπική επιδημία ΔΕΠ-Υ. Όπως εξηγεί η Έμιλυ Κ.,
καθηγήτρια σε ένα μεγάλο λύκειο της περιοχής, «από τους 20 μαθητές
της τάξης μου, το 30% έχει πιθανότατα είτε ΔΕΠΥ είτε ΔΕΠ. Είμαι
καθηγήτρια σε αυτό το σχολείο πέντε χρόνια και πάντα έτσι ήταν. Νομίζω
ότι όλος ο κόσμος το θεωρεί φυσιολογικό. Τουλάχιστον οι μισοί από τους
μαθητές μου δεν ζουν πλέον με τους γονείς τους εξαιτίας των οπιοειδών ή
άλλων ναρκωτικών: ζουν με τους παππούδες τους ή σε ανάδοχες οικογένειες.
Αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα στην τάξη μου».
Συνταγογράφηση «από 4 ετών, εάν απαιτείται»
Σε αυτήν την περιοχή που έχει πληγεί από την παρακμή των
ανθρακωρυχείων και από την μάστιγα των ναρκωτικών (κυρίως των οπιοειδών,
της μεθαμφεταμίνης και της κοκαΐνης), οι εκπαιδευτικοί κάνουν ό,τι
μπορούν. «Προσπαθούμε να παρακινήσουμε τα παιδιά των οποίων
αποσπάται εύκολα η προσοχή να πάνε στο εργαστήριο εικονικής
πραγματικότητας ή στο εργαστήρι ξυλουργικής», εξηγεί η Μπόουλινγκ. «Όταν κατασκευάζουν drones ή
δημιουργούν αντικείμενα στον τρισδιάστατο εκτυπωτή, δεν έχουν το
παραμικρό πρόβλημα συγκέντρωσης. Ίσως να πρόκειται απλούστατα για παιδιά
που αισθάνονται πιο άνετα μπροστά σε έναν κινητήρα ή σε ένα
κατασκευαστικό σχέδιο απ’ ότι μπροστά σε χαρτί και σε στυλό. Παρακινούμε
πολύ τους καθηγητές να εξοπλίσουν τις τάξεις τους με μεγάλες μπάλες
γυμναστικής, με ψηλές καρέκλες για όσους θέλουν να στέκονται όρθιοι, με
κουνιστές καρέκλες. Όλα αυτά μπορούν να αποτελέσουν λύσεις ώστε να
αποφευχθεί η χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής.»
Τα είκοσι τελευταία χρόνια, το αμερικανικό σχολείο έχει υποστεί δύο
διαδοχικές μεταρρυθμίσεις που αύξησαν τον ανταγωνισμό μεταξύ σχολικών
μονάδων, μεταξύ μαθητών και μεταξύ εκπαιδευτικών. Ο νόμος No Child Left Behind («Κανένα παιδί δεν θα μείνει πίσω»), ψηφισμένος την περίοδο του Τζορτζ Μπους νεότερου, και το πρόγραμμα Race to the Top
(«Αγώνας δρόμου προς την κορυφή»), που υιοθετήθηκε την περίοδο Ομπάμα,
έχουν επιδεινώσει τις σχολικές ανισότητες. Έχει άραγε γίνει το σχολείο
τόσο σκληρό ώστε να πρέπει να ντοπάρονται τα παιδιά με ναρκωτικά
προκειμένου να είναι σε θέση να ακολουθήσουν τους ρυθμούς του; «Οφείλουμε να τους προετοιμάσουμε για να γίνουν ενήλικοι, παραγωγικά μέλη της κοινωνίας», απαντάει η Έμιλυ Κ. «Ένα
σημαντικό μέρος του προβλήματος συνίσταται στο γεγονός ότι, τη Δευτέρα
το πρωί, ορισμένοι πιτσιρικάδες δεν έχουν πάρει τα φάρμακά τους όλο το
σαββατοκύριακο. Έτσι, ξεκινούν την εβδομάδα τους σε απερίγραπτη
κατάσταση και πρέπει να περιμένουμε την Τρίτη για να ξαναγίνουν
λειτουργικοί.»
Στο Primary Care Center (Κέντρο Πρωτοβάθμιας Υγείας) του Χάζαρντ, το
μεγαλύτερο της κομητείας, η παιδίατρος Μόλυ Ο’Ρουρκ μάς υποδέχεται στο
γραφείο της. «Δείτε το πρόγραμμά μου: η Πέμπτη είναι μια δύσκολη
ημέρα. Από τους 26 ασθενείς, οι 12 έρχονται να με συμβουλευθούν για
ζητήματα υπερκινητικότητας ή διαταραχών της προσοχής. Θέλουν να
ανανεώσουν τη μηνιαία συνταγή τους. Μερικές φορές, ξεπερνούν το ήμισυ
των επισκέψεών μου.» Για να προβεί στη διάγνωση της ΔΕΠ-Υ, η
Ο’Ρουρκ υποβάλλει τους ασθενείς της στο ερωτηματολόγιο Vanderbilt ADHD
Diagnostic Rating Scale (VADRS). «Πρόκειται για υποκειμενικό τεστ», εξηγεί. «Οι
γονείς το συμπληρώνουν ανάλογα με τη συμπεριφορά του παιδιού τους. Εάν
παρουσιάζει τα ίδια συμπτώματα στο σχολείο και στο σπίτι, τότε
εξετάζουμε τη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής.» Το έντυπο περιλαμβάνει 47 ερωτήσεις, στις οποίες οι απαντήσεις κυμαίνονται μεταξύ του 0 (ποτέ) και του 3 (πολύ συχνά).
Όπως συμβαίνει και στην περίπτωση του DSM
(Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών), οι γονείς
μαρκάρουν τα τετραγωνάκια και, εάν συμπληρωθεί ένας ορισμένος αριθμός
βαθμών, το παιδί χαρακτηρίζεται «υπερκινητικό» ή απλώς «απρόσεκτο».
Παραδείγματα: «Μιλάει πολύ», «Ξεχνάει τα πράγματά του», «Δυσκολεύεται να οργανώσει τα καθήκοντά του», «Διακόπτει συχνά τους άλλους», «Έχει την τάση να εκνευρίζεται», «Το έχει ήδη σκάσει από το σπίτι τη νύχτα», «Έχει ήδη διαπράξει σεξουαλική επίθεση», «Τσακώνεται με τους ενηλίκους».
Οι ερωτήσεις είναι ποικίλες, κοινός παρονομαστής τους ωστόσο είναι η
ικανότητα ενόχλησης εκ μέρους των παιδιών. Η Ο’Ρουρκ συνταγογραφεί
Ritalin, Concerta, Focalin, Adderall ή Vyvanse, «από την ηλικία των τεσσάρων ετών, εάν απαιτείται. Κάθε μήνα βγαίνει και ένα διαφορετικό φάρμακο!», αναφωνεί.
Η τελευταία άφιξη, το Adhansia, παράγεται στα εργαστήρια της Purdue
Pharma, παραγωγού εταιρείας του OxyContin, που θεωρείται ο κύριος
υπεύθυνος για την κρίση των οπιοειδών (400.000 θάνατοι σε μία
εικοσαετία) (11). «Μόλις συμμετείχα σε ένα πρόγραμμα όπου
προσπαθούμε να χαμηλώσουμε τις δόσεις, να ευνοήσουμε τις συμπεριφορικές
θεραπείες, να σταματήσουμε τα φάρμακα». Και η κυρία Ο’Ρουρκ συνεχίζει: «Ο
στόχος μου είναι να γίνουν ικανά να ζήσουν σαν παιδιά, να παίζουν και
να μαθαίνουν. Δεν είδα ποτέ μακροπρόθεσμες παρενέργειες, με εξαίρεση
κάποιες διαταραχές στην ανάπτυξη. Το μεγαλύτερο πρόβλημα φαίνεται να
είναι ο εθισμός, κυρίως για τους εφήβους, όπως και η μεταπώληση των
φαρμάκων». Για την ίδια, δεν υπάρχει αμφιβολία, «η τηλεόραση ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για τη ΔΕΠ-Υ. Είναι η πρώτη μπεϊμπι σίτερ της χώρας». Στην αίθουσα αναμονής, ένα ακόμη αγόρι, ο δωδεκάχρονος Τζέιντεν, «δεν μπορεί να κάτσει ήσυχος». Διαγνώστηκε ως υπερκινητικός και λαμβάνει ψυχοτρόπα εδώ και τέσσερα χρόνια. Η Τάσα, η μητέρα του, σχολιάζει: «Όταν δεν τα παίρνει είναι ανυπόφορος». Το σχολείο; «Το σχολείο νομίζω είναι βαρετό», απαντά ο Τζέιντεν. «Το διάβασμα είναι βαρετό. Να μένεις καθιστός όλη τη μέρα είναι βαρετό. Προτιμάω να παίζω μπέιζμπολ με τον πατέρα μου ή [τα βιντεοπαιχνίδια] Fortnite, World of Wacraft και NBA 2K με τους φίλους μου.»
Άγχος και απόπειρες αυτοκτονίας
Επιστροφή στη Γαλλία. Στο γραφείο του δόκτορα Βαλ, η κυρία Λεμπλόν μιλάει με ειλικρίνεια στον γιατρό: «Σε
τελική ανάλυση, να μην λέμε ψέματα: το Ριταλίν είναι για να κάθεται
ήσυχος στο σχολείο. Γιατί όντως, δεν του δίνουμε τα σαββατοκύριακα ή
στις διακοπές…». Ο γιατρός δείχνει εκνευρισμένος: «Εδώ,
ειλικρινά, δεν συμφωνώ μαζί σας. Ο πρώτος στόχος είναι να επιτρέψουμε
στα παιδιά που υποφέρουν να νοιώσουν καλύτερα, γιατί ένα παιδί με ΔΕΠΥ
βρίσκεται σε μόνιμη κατάσταση σύγκρουσης. Την ημέρα το κατσαδιάζουν οι
καθηγητές και το βράδυ οι γονείς του!». Η κυρία Λεμπλόν επανέρχεται: «Αλήθεια είναι γιατρέ. Βαρεθήκαμε πια να τσακωνόμαστε όλη την ώρα μαζί του!». Ο παιδοψυχίατρος επαναλαμβάνει το δόγμα του: «Πρόκειται
για βιολογική διαταραχή. Σε αυτήν την υπόθεση, δεν είστε ούτε καλοί
ούτε κακοί. Δεν είστε υπεύθυνοι για το ΔΕΠΥ του, όπως δεν ευθύνονται και
οι γονείς μου για την μυωπία μου». Ο Νίλς σκάει στα γέλια. Ο γιατρός συνεχίζει: «Ο Νιλς δεν έχει καθαρή ΔΕΠΥ». Παρόλα αυτά, κατάπινε ψυχοτρόπα επί τέσσερα χρόνια και σήμερα βιώνει αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε κρίσεις άγχους.
Μήπως οι ατέλειωτες ώρες που πέρασε βλέποντας «Αποκλειστική έρευνα»,
«Έρευνα δράσης», «Έρευνα υπό υψηλή πίεση» και άλλες εκπομπές με
«ρεπορτάζ» γύρω από τη δράση των σωμάτων ασφαλείας θα μπορούσαν να
εξηγήσουν την έμμονη ιδέα του για το απίθανο ενδεχόμενο να πέσει θύμα
απαγωγής; «Δυστυχώς, το Ριταλίν θεραπεύει μόνο τη ΔΕΠΥ, όχι το άγχος»,
διευκρινίζει ο κύριος Βαλ. Ο Νιλς δεν είναι το πρώτο παιδί που λαμβάνει
διεγερτικά και καταλαμβάνεται από ανησυχητικά άγχη. Μας έρχεται στον
νου ο Γκαμπ Τ., ο δεκατετράχρονος έφηβος που ελάμβανε Adderall από επτά
ετών και αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει. Ή ο Τρέυ Μακόρμικ, ο
εικοσιτριάχρονος ξενοδοχοϋπάλληλος από το Κεντάκι, που όταν ήταν
μικρότερος άφηνε την μητέρα του να πιστεύει ότι έπαιρνε τα χάπια του ενώ
στην πραγματικότητα τα έριχνε στη λεκάνη, τόσο πολύ του έφερναν «μαύρες ιδέες, καταθλιπτικές, τρομακτικά οράματα». Ή ακόμα ο οικοδόμος Τζο Ντάζιερ, που δεν βρίσκει λόγια ικανά να περιγράψουν αυτό το «δηλητήριο» που τον «ανάγκαζαν» να παίρνει οι γονείς του.
Σύμφωνα με μια μελέτη του 2019, τα παιδιά που λαμβάνουν διεγερτικά
διατρέχουν διπλάσιο κίνδυνο να αναπτύξουν ψυχώσεις (12). Ωστόσο, ο
δόκτωρ Βαλ δεν έχει πειστεί: «Το Ριταλίν περιορίζει τον κίνδυνο
εθισμού και, θεωρητικά, μειώνει τον κίνδυνο ψύχωσης, δεδομένου ότι οι
σχολικές επιδόσεις είναι πλέον καλύτερες». Δηλαδή, όσο οι βαθμοί είναι καλοί, η αποστολή έχει εκτελεστεί και ο γιατρός είναι ικανοποιημένος.
Η κυρία Λεμπλόν μάς δέχεται στη μονοκατοικία της στο Σαιν Πρι, ένα μικροαστικό προάστιο στο βόρειο Παρίσι. «Όταν
ο δόκτωρ Βαλ συνταγογράφησε το Ριταλίν, μου είπε: “Μην διαβάσετε τις
οδηγίες χρήσης του φαρμάκου, γιατί ο κατάλογος με τις παρενέργειες θα
σας αποθαρρύνει”! Δεδομένου ότι θεωρείται κορυφή στον χώρο του,
ακολούθησα τη συμβουλή του. Όμως, αυτά που διάβασα αλλού, κυρίως όσον
αφορά τη συγγένειά του με τις αμφεταμίνες, με ανησύχησαν. Μετά από αυτές
τις ανακαλύψεις, και διαπιστώνοντας ότι το Ριταλίν δεν έφερνε πλέον
κανένα αποτέλεσμα, αποφασίσαμε να το σταματήσουμε. Το έπαιρνε τέσσερα
χρόνια, είναι πολύ. Του χρόνου, θα πάει στο γυμνάσιο. Φοβόμαστε.»
Η Κλερ Λεμπλόν μάς δίνει τις οδηγίες χρήσης εκείνου που αποκαλεί ειρωνικά «μαγικό χαπάκι». Στο κεφάλαιο 4 συναντάμε όχι λιγότερες από 70 «ενδεχόμενες παρενέργειες», από τις «συχνότερες» (ταχυκαρδία, καρδιακή αρρυθμία, πονοκέφαλοι, νευρικότητα, αϋπνίες κ.λπ.) έως τις «συχνές» (ελάττωση όρεξης, πυρετός, τριχόπτωση κ.λπ.) ή τις «πολύ σπάνιες» (έμφραγμα, απόπειρα αυτοκτονίας, αλλόκοτες σκέψεις, απουσία συναισθημάτων ή συγκινήσεων…). Στη στήλη «Λοιπές παρενέργειες» διαβάζουμε μεταξύ άλλων: «Εξάρτηση από το φάρμακο».
Πλακατζής και παιχνιδιάρης, ο Νιλς είναι πολύ ευχαριστημένος επειδή σταμάτησε το χάπι που «δεν τον άφηνε να κοιμηθεί» και «έκανε την καρδιά του να χτυπάει πολύ γρήγορα». «Ήμουν σίγουρη ότι ήταν υπερκινητικός», μας λέει η μητέρα του και αναρωτιέται: «Μήπως κρύβουμε το κεφάλι μας στην άμμο όταν δίνουμε ναρκωτικά στα παιδιά μας;»
(3) Damien Mascret, «La Ritaline, entre sous-prescription et abus», «Le Figaro», Παρίσι, 16 Μαΐου 2017.
(4) H επιθεώρηση «Prescrire», η οποία καταγγέλλει την «απουσία μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων μελετών για τις επιπτώσεις της μεθυλφαινιδάτης», έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα για να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για τις παρενέργειες αυτού του ψυχοτρόπου «που θεωρείται κάτι συνηθισμένο, παρά τους κινδύνους», του οποίου τη συνταγογράφηση θεωρεί «ντοπάρισμα των παιδιών» («Prescrire», τ. 406, Παρίσι, Αύγουστος 2017).
(6) Amelia M. Arria και Robert L. Dupont, «Prescription stimulant use
and misuse: Implications for responsible practices», «The American
Journal of Psychiatry», τόμος 175, τ. 8, Ουάσιγκτον, Αύγουστος 2018.
(7) Alan DeSantis και Audrey Curtis Hane, «“Aderall is definitely not
a drug”: Justification for the illegal use of ADHD stimulants», Informa
Healthcare, 2010,
www.uky.edu
(8) Τα ονόματα έχουν αλλαχτεί.
(9) Το «Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders» (DSM),
έκδοση της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης, θεσπίζει τα κριτήρια για
την διάγνωση των ψυχικών διαταραχών, ανάμεσά τους και της ΔΕΠ-Υ.
(10) Το 2015, κατά τη διάρκεια ενός ελέγχου που πραγματοποιήθηκε στο
εργαστήριο Trusdail, οι ελεγκτές ανακάλυψαν ότι είχαν αποκρυβεί οι
περιπτώσεις επτά αλόγων που είχαν βρεθεί θετικά στη μεθυλφαινιδάτη
(ουσία ντοπαρίσματος της κατηγορίας 1 στο πρωτάθλημα ιππασίας).
(11) «Le Monde», 16 Οκτωβρίου 2018. To Adhansia είναι ένα
ψυχοδιεγερτικό, του οποίου η επίδραση διαρκεί 16 ώρες, δηλαδή διπλάσια
εκείνης του Ritalin. Βλ. «Overdose sur ordonnance», «Le Monde
diplomatique», Φεβρουάριος 2018.
Ο
κατ’οίκον περιορισμός για τα παιδιά, που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για
εκτόνωση από τους ενηλίκους, είναι συχνά ανυπόφορος. Πολλοί γονείς
παραπονιούνται πως τα παιδιά είναι κολλημένα στις οθόνες παρακολουθώντας
αδιάφορες σειρές, ή παίζοντας παιχνίδια με γερές δόσεις βίας.
