H θανάσιμη ανία της χρησιμοθηρίας

 

Χρήστος Γιανναράς

«Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ» είναι ένα μικρό βιβλίο μεγάλου συγγραφέα: του Τζωρτζ Στάινερ (George Steiner) – βιβλίο μόλις εξήντα σελίδων και κυκλοφορεί στα ελληνικά με το που έκλεισε χρόνος από τον θάνατο του συγγραφέα. Κορυφαία φυσιογνωμία ο Στάινερ Εβραίου κοσμοπολίτη, σπούδασε, διέπρεψε, τιμήθηκε σε Ευρώπη και Αμερική καταξιωμένος χάρη στη γονιμότητα των προβληματισμών του και στην ποιότητα της γραφής του.

Κοσμοπολίτης, να τα ξαναπώ, χάρη στην ενεργό αυτοσυνειδησία του Εβραίου. Είναι προνόμιο δύο λαών, των Εβραίων και των Ελλήνων, η καταγωγή τους και η διάρκεια της ιστορίας τους να προδιαθέτουν ευνοϊκά ή φιλοπερίεργα το διεθνές κοινό – αν και η εμπειρία βεβαιώνει μιαν εξ ορισμού διαφοροποίηση εθνικών χαρακτήρων: Ο Εβραίος καυχάται για την πολιτισμική του διαφορά (γλώσσα, ήθη, μεταφυσική), ο Ελληνας ουσιαστικά την αγνοεί ή τη λογαριάζει αναχρονισμό, προτιμάει το επικαιρικά «μοδέρνο».

Με δεδομένη αυτή τη διαφορά «εθνικών χαρακτήρων» θα ήταν γόνιμο να ζητήσουμε κρίση – γνώμη για το μικρό, μόλις εξηκοντασέλιδο βιβλιαράκι του George Steiner, από ποιον άλλον; Την υπουργό σήμερα Παιδείας στην Ελλάδα, κυρία Νίκη Κεραμέως. Και μάλιστα, θα βοηθούσε πολύ, να διάβαζε ταυτόχρονα και το αυτοβιογραφικό του ίδιου συγγραφέα βιβλίο ERRATΑ («Τα ημαρτημένα» – Ανασκόπηση μιας ζωής – Εκδόσεις SCRIPTA, 2005). Τα δύο αυτά βιβλία θα μπορούσαν, ίσως, να υποψιάσουν την «καθ’ ύλην αρμόδια» υπουργό για το μέγεθος της ιστορικής της ευθύνης. Οχι για την ευθύνη διαχείρισης εκπαιδευτικών απλώς θεσμών, αλλά για τη διάσωση, χωρίς υπερβολή, ενός πολιτισμού τριών χιλιάδων χρόνων με πανανθρώπινη εμβέλεια.

Θα μπορούσε να εισπράξει γόνιμα την πρόκληση η κυρία Κεραμέως; Η γονιμότητα μιας πρόκλησης είναι πάντοτε συνάρτηση της ετοιμότητας του αποδέκτη της πρόκλησης. Γράφει ο Steiner: «Η αξιοπρέπεια του homo sapiens εδράζεται στην επιδίωξη της μη χρησιμοθηρικής γνώσης, στην πραγμάτωση της σοφίας, στη δημιουργία της ομορφιάς». Αντιλαμβάνεται η κυρία Κεραμέως ότι η Παιδεία στην Ελλάδα σήμερα δεν προσφέρει κανένα εμπειρικό αντίκρισμα για την κατανόηση των λέξεων «μη χρησιμοθηρική γνώση», «πραγμάτωση σοφίας», «δημιουργία ομορφιάς»;

Η καταστροφή που έχει συντελεστεί είναι μάλλον ανήκεστη: Ετυχε ποτέ να δει η κυρία υπουργός με ποια σημαντική (ποιο είδος γραφής) συνεννοούνται τα παιδιά σήμερα μέσω των «κινητών» τηλεφώνων τους; Εχουν δημιουργήσει καινούργιο κώδικα επικοινωνίας, μια γλώσσα «εικονομηνυμάτων», όπου τα λιγότερα δυνατά ψηφία (γράμματα ή αριθμοί) υποκαθιστούν τις λέξεις (γτ, σημαίνει «γιατί», δλδ σημαίνει «δηλαδή», κτ σημαίνει «κάτι», μνμ σημαίνει «μήνυμα», τπτ σημαίνει «τίποτα», κτλβ σημαίνει «κατάλαβα» – χωρίς τα σημαινόμενα να είναι ποτέ σταθερά και τα σημαίνοντα να έχουν μόνιμο στόχο αναφοράς.

Η προφορική έκφραση έχει σχεδόν εκλείψει, συχνότερη στις παρέες των εφήβων είναι η σιωπή, ο έναντι άλλος είναι σαν να μην υπάρχει, καθένας είναι μόνος, αλλά έχουν όλοι την ίδια βαρεμάρα. Οπότε, αναπόφευκτα, μια χειροδικία, ένας βανδαλισμός, οποιαδήποτε προκλητική χειρονομία ή λεκτική χυδαιότητα, το «μπούλινγκ» και η βαναυσότητα, είναι όλα αυτονόητα προκειμένου να καταλυθεί η ανία.

Αυτό το «κλίμα» μιας άσκοπης καθημερινότητας και κατεστημένης ακοινωνησίας (τελικά μιας ανέλπιδης νιότης) καλείται να το διαχειριστεί η ιδρυματική παιδεία: σχολείο και πανεπιστήμιο. Και τα δύο, σχολείο και πανεπιστήμιο, δεν έχουν να προσφέρουν στα παιδιά παρά μόνο ένα άχρηστο πτυχίο, τον πνιγμό εγκλεισμού στο αδιέξοδο της παντοκράτειρας ανεργίας.

Το πρόβλημα δεν είναι αόριστα «κοινωνικό», αφηρημένα ηθικό, νομοτελειακά άλυτο – αξίζει να διερωτηθούμε μήπως η ανία και τα αδιέξοδα της νεολαίας σήμερα είναι συναρτήσεις του πολιτικού κενού, που σαν κατεστημένη λοιμική πνίγει τη νεολαία στην Ελλάδα. Ονομάζουμε «πολιτικό κενό» την ολοκληρωτική απουσία κοινωνικών στόχων και επιδιώξεων από την άσκηση της πολιτικής, τον ασφυκτικό εγκλωβισμό του κοινωνικού βίου στη μέγκενη της συμφεροντολαγνείας.

Αν ο πρωθυπουργός ενδιαφέρεται για την πολιτική και όχι για την εξουσιολαγνεία, ας συγκαλέσει μία και μόνη φορά το υπουργικό συμβούλιο, μόνο για να διαβάσει στους υπουργούς του τους τίτλους «γνωστικών αντικειμένων» που διδάσκονται στις κωμικά πληθωρικές σχολές των πανεπιστημίων που προκλητικά υπερπλεονάζουν στη χώρα. Να αντιληφθεί ολόκληρο το υπουργικό συμβούλιο, έστω για μία και μόνη φορά, πόσο γελοιωδέστερη είναι η συμφεροντολαγνεία από κάθε άλλη ηδυπάθεια.

Διαβάστε περισσότερα

Νίκος Μπελογιάννης: «Έτσι αγαπάμε εμείς την Ελλάδα»

 

• facebook.com/mpogiopoulos
• mpog@imerodromos.gr

Τα λόγια του Μπελογιάννη -παντοτινό σύμβολο του πατριώτη, του διεθνιστή, του ανθρώπου, του κομμουνιστή– αποδείχτηκαν πολύ πιο ισχυρά από τις κάννες του εκτελεστικού αποσπάσματος. Πολύ πιο ανθεκτικά από τους μικρόνοες. Που νόμιζαν ότι δολοφονώντας τον Μπελογιάννη θα τον φίμωναν. Τον εκτέλεσαν πιστεύοντας ότι έτσι τα λόγια του θα έπαυαν να δονούν για πάντα τις καρδιές όλων εκείνων που δεν κάνουν «δήλωση μετανοίας». Τι ηλίθιοι…

   Στις 22 Δεκέμβρη 1915, σαν σήμερα, γεννιόταν στην Αμαλιάδα ο Νίκος Μπελογιάννης. Σύμφωνα με άλλες αναφορές η γέννησή του προσδιορίζεται στις 27 Οκτώβρη του ίδιου χρόνου. Απολύτως σίγουρη, όμως, είναι η ημερομηνία που “έφυγε”. «Έφυγε» στις 30 Μάρτη 1952. Ηταν μόλις 37 ετών. Εκτελέστηκε.

Ο Μπελογιάννης είχε πολλά «κουσούρια». Τέτοια που δεν θα μπορούσαν να περάσουν απαρατήρητα από τους δολοφόνους του. Το βασικότερο: Εκτός από μαχητής με το όπλο του ΕΛΑΣ στο χέρι την περίοδο της Κατοχής ενάντια στους ναζί, εκτός από μαχητής του ΔΣΕ ενάντια στους εκμεταλλευτές και τους αμερικανοτσολιάδες στον Εμφύλιο, ήταν και μαχητής με «όπλο» την πένα.

   Ο Μπελογιάννης ήταν ένας διανοούμενος στην υπηρεσία του λαού, όπως μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης τόσο στο βιβλίο του «Η Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», όσο και στο βιβλίο του «Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα» που εκδόθηκε το 1998 από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» στην επέτειο των 80 χρόνων του ΚΚΕ. Ένα έργο γραμμένο σε συνθήκες εγκλεισμού του στην Ακροναυπλία από την μεταξική δικτατορία και στη συνέχεια μέχρι την απόδρασή του από τις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής.

   

Στο βιβλίο εξετάζεται ο «πατριωτικός» ρόλος του ελληνικού κεφαλαίου, η συνεργασία του με το ξένο κεφάλαιο καθώς και η διείσδυση του τελευταίου στη χώρα. Πρόκειται για μια ακτινογραφία της ελληνικής οικονομίας που ξεκινά από το 1824 και φτάνει έως το 1940 με πολύτιμα στοιχεία όσον αφορά το πώς λειτούργησε ο «σωτήριος» δανεισμός του τόπου από τα πρώτα «δάνεια της ανεξαρτησίας» μέχρι και τη μεταξική δικτατορία.

   Ο Μπελογιάννης περιγράφει τους ληστρικούς όρους των δανείων με σκοπό την αποκόμιση κερδών από ντόπιους και ξένους τοκογλύφους και το πώς οι επακόλουθες πτωχεύσεις του 1827, του 1843, του 1893 και του 1932 έγιναν πεδίο θησαυρισμού της πλουτοκρατίας μέσα από επιβολή συνθηκών αποστέρησης του λαού.

   «…ο λαός υπόφερνε – γράφει ο Μπελογιάννης. Είχε γονατίσει από τους φόρους, κι η τοκογλυφία ερχότανε ύστερα να του δώσει τη χαριστική βολή. Αφήνω κατά μέρος κάθε δική μου περιγραφή και παίρνω ένα κομμάτι από την Ιστορία του Καρολίδη, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο: «Την εποχή εκείνη η χώρα εσπαράζετο υπό της φυγοδικίας και των συμμοριών τοκογλύφων, οίτινες εν συνεργασία προς τους ταμίας του κράτους και αυτούς ακόμα τους δικαστάς είχον δημιουργήσει αλληλεγγύην και κατέτρωγαν τας σάρκας του λαού» (…). Κι έτσι, τοκογλύφοι, κομματάρχες, δικαστές, ταμίες, Εθνοτράπεζα, κράτος και ληστές – τούτοι οι τελευταίοι πολύ λιγότερο από τους άλλους – εκτελούσαν το ίδιο «εθνοφελές» έργο: Την ερήμωση της χώρας και τον αφανισμό του λαού. Και στο αντιλαϊκό τούτο όργιο, έρχονται και οι ξένοι κεφαλαιούχοι να πάρουν μία από τις καλύτερες θέσεις».

Στον επίλογο του βιβλίου ο Μπελογιάννης σημειώνει:

«… Γενικά, η πολιτική ζωή της χώρας μας μέσα στα 120 χρόνια της ελεύθερης ύπαρξής της επηρεάστηκε σημαντικά από τις θελήσεις κι τα συμφέροντα των ξένων κεφαλαιούχων και των χωρών τους. Και τα συμφέροντα αυτά ήταν πάντοτε αντίθετα με τα συμφέροντα της Ελλάδας και του λαού της. Παρ’ όλα αυτά όμως, οι ελληνικές κυβερνητικές κλίκες, όταν έφταναν στο σταυροδρόμι που οδηγούσε ή στην υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της πατρίδας τους ή στην υποταγή στις επιθυμίες και τους εκβιασμούς των ξένων, προτίμησαν πάντοτε, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, το δεύτερο δρόμο (…)».

Ο δημοσιογράφος Γιώργος Κορωναίος, σε ένα συγκλονιστικό ρεπορτάζ που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Προοδευτική Αλλαγή» την επόμενη μέρα της εκτέλεσης του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του, περιγράφει τις τελευταίες στιγμές:

«Ο υπαρχιφύλαξ, διαταχθείς υπό του διευθυντού του, μετέβη αμέσως εις την πτέρυγαν όπου ευρίσκοντο τα κελιά των 8 μελλοθανάτων και εισήλθεν πρώτον εις το υπ’ αριθμ. 2 απομονωτήριον, εις το οποίο εκρατούντο οι Μπελογιάννης, Λαζαρίδης και Μπάτσης. Πλησιάζει τον Μπελογιάννη.
«Νίκο σήκω»
Ατάραχος ο Μπελογιάννης σηκώνεται και λέει:
«Πάμε για καθαρό αέρα;»
«Ναι, του απαντά, σας πάνε για εκτέλεση» (…)».

Ήταν Κυριακή. Στις 30 Μάρτη 1952. Ήταν Κυριακή! Μέρα που κατά της διάρκεια της Κατοχής ακόμα και αυτοί οι Γερμανοί ναζί δεν έκαναν εκτελέσεις…

Πριν ακόμα χαράξει, μέσα στο σκοτάδι, στις 4.12’ τα χαράματα, σαν κοινός δολοφόνος, το κράτος των γερμανοτσολιάδων, αυτών που πλέον είχαν ντυθεί αμερικανοτσολιάδες, το κράτος των μαυραγοριτών, αυτών που έχτιζαν «Νέους Παρθενώνες» στη Μακρόνησο, προχωρούσε στο στυγερό έγκλημα.

Ο Νίκος Μπελογιάννης και οι σύντροφοί του, ο Δημήτρης Μπάτσης, ο Νίκος Καλούμενος και ο Ηλίας Αργυριάδης, πέφτουν νεκροί από τις σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος.

Το παράγγελμα γι’ αυτή την πολιτική δολοφονία θα αποτελεί αιώνιο στίγμα για το καθεστώς της αμερικανοκρατίας και για το πολιτικό σύστημα της ολιγαρχίας στην Ελλάδα.

Την ίδια μέρα που το μετεμφυλιακό καθεστώς της άρχουσας τάξης, η κυβέρνηση Πλαστήρα, το παλάτι, το στρατιωτικό και παραστρατιωτικό κατεστημένο και οι πάτρωνές τους, οι Αμερικάνοι, εκτέλεσαν τον Μπελογιάννη, ο Γιάννης Ρίτσος, εξόριστος στον Αϊ – Στράτη, στο ποίημά του «Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕ ΤΟ ΓΑΡΥΦΑΛΛΟ», γράφει:

«Ο Μπελογιάννης μας έμαθε άλλη μια φορά πώς να ζούμε και πώς να πεθαίνουμε./ Μ’ ένα γαρύφαλλο ξεκλείδωσε όλη την αθανασία./ Μ’ ένα χαμόγελο έλαμψε τον κόσμο για να μη νυχτώσει (…)».

Ο Μπελογιάννης από την πρώτη στιγμή της σύλληψής του όχι μόνο δεν αφαίρεσε, αλλά είχε φροντίσει να προσθέσει και άλλους λόγους στους εκτελεστές του για να του πάρουν τη ζωή.

Εκείνοι ισχυρίζονταν ότι ήταν «προδότης» και ότι γι’ αυτό τον δίκαζαν. Εκείνος τους απαντούσε:

«Είμαι μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και ακριβώς για την ιδιότητά μου αυτή δικάζομαι, γιατί το Κόμμα μου παλεύει και χαράζει το δρόμο της Ειρήνης, της Ανεξαρτησίας και της Ελευθερίας…».

Εκείνοι ισχυρίζονταν ότι είναι κομμουνιστής και ως εκ τούτου «κατάσκοπος». Εκείνος τους απαντούσε:

«Οι μάρτυρες φτάσανε μέχρι του σημείου να λένε πως κάθε Κομμουνιστής είναι κατάσκοπος και πως οι Κομμουνιστές δεν είναι Έλληνες και πως το ΚΚΕ δεν είναι ελληνικό Κόμμα. Τι άτιμο ψέμα! Ο πατριωτισμός κάθε κόμματος μετριέται μόνο τότε που η λευτεριά και η εδαφική ακεραιότητα της χώρας μας διατρέχει κίνδυνο. Απ’ αυτό και μόνο αν βγάζατε συμπέρασμα, θα σχηματίζατε τη σωστή εντύπωση για το χαρακτήρα του ΚΚΕ, που χωρίς καμία αμφιβολία πρόκειται για καθαρό πατριωτικό Ελληνικό Κόμμα».

Όλο το σύστημα εξουσίας που προσήγαγε τον Μπελογιάννη στο εδώλιο πίστευε ότι με μηχανορραφίες θα μετέτρεπε τις δίκες σε πεδίο διαπόμπευσης των κομμουνιστών. Αλλά ο Μπελογιάννης με τα λόγια του κατά τη διάρκεια της απολογίας του είχε ανατρέψει τα πάντα. Είχε μετατρέψει τους στρατοδίκες του από κατηγόρους σε κατηγορούμενους. Η σύγκριση μαζί του ήταν ανυπόφορη για τους διώκτες του. Τον Νοέμβρη του ’51, στην πρώτη του απολογία στο στρατοδικείο, ξεκαθάρισε:

«Εάν έκανα δήλωση αποκήρυξης θα αθωωνόμουνα κατά πάσα πιθανότητα μετά μεγάλων τιμών… Αλλά η ζωή μου συνδέεται με την ιστορία του ΚΚΕ και τη δράση του… Δεκάδες φορές μπήκε μπροστά μου το δίλημμα: Να ζω προδίδοντας τις πεποιθήσεις μου, την ιδεολογία μου, είτε να πεθάνω, παραμένοντας πιστός σ’ αυτές. Πάντοτε προτίμησα το δεύτερο δρόμο και σήμερα τον ξαναδιαλέγω».

Ο Μπελογιάννης μετέτρεψε το εναντίον του Στρατοδικείο σε πεδίο κατηγορίας και γελοιοποίησης των κατηγόρων του. Ο διάλογος, κατά τη διάρκεια της δίκης με έναν από τους βασικούς κατηγόρους του, τον αστυνομικό Αγγελόπουλο, είναι ενδεικτικός:

«ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ: Ισχυρίζεστε ότι ήρθα εδώ για να εφαρμόσω τις αποφάσεις των Ολομελειών της ΚΕ του ΚΚΕ;
ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ: Μάλιστα.
ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ: Οι αποφάσεις αυτές λένε ότι βάση της δράσης του ΚΚΕ είναι ο αγώνας για το ψωμί, τις δημοκρατικές ελευθερίες, την ειρήνη. Έτσι δεν είναι;
ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ: Έτσι.
ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ: Επομένως, ο αγώνας για το ψωμί, τις δημοκρατικές ελευθερίες και την ειρήνη είναι συνωμοσία κατά της Ελλάδας;
ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ: Όχι.
ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ: Ευχαριστώ. Αυτό μονάχα ήθελα να διευκρινίσω».

 

Το ιδιόχειρο κείμενο – απόσπασμα της απολογίας του Νίκου Μπελογιάννη προς τον δημοσιογράφο Σπ.Δενδρινό, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Προοδευτική Αλλαγή», λίγο πριν την εκτέλεσή του, στις 9 Μαρτίου 1952.

«Αγαπάμε την Ελλάδα και το λαό της περισσότερο από τους κατηγόρους μας. Το δείξαμε όταν εκινδύνευε η ελευθερία, η ανεξαρτησία και η ακεραιότητά της και, ακριβώς, αγωνιζόμαστε για να ξημερώσουν στη χώρα μας καλύτερες μέρες χωρίς πείνα και πόλεμο. Για το σκοπό αυτό αγωνιζόμαστε και όταν χρειαστεί θυσιάζουμε και τη ζωή μας. Πιστεύω ότι δικάζοντάς μας σήμερα, δικάζετε τον αγώνα για την ειρήνη, δικάζετε την Ελλάδα».

Ήταν τα τελευταία λόγια του Μπελογιάννη κατά την απολογία του, το Φλεβάρη του ’52. Λίγες μέρες πριν από την εκτέλεσή του.

Τα λόγια του Μπελογιάννη – παντοτινό σύμβολο του πατριώτη, του διεθνιστή, του ανθρώπου, του κομμουνιστή – αποδείχτηκαν πολύ πιο ισχυρά από τις κάννες του εκτελεστικού αποσπάσματος. Πολύ πιο ανθεκτικά από τους μικρόνοες που νόμιζαν ότι δολοφονώντας τον Μπελογιάννη θα τον φίμωναν. Τον εκτέλεσαν νομίζοντας ότι έτσι τα λόγια του θα έπαυαν να δονούν για πάντα τις καρδιές όλων εκείνων που δεν κάνουν «δήλωση μετανοίας». Τι ηλίθιοι…

Μετά τη δολοφονία ο Πωλ Ελυάρ έγραψε:

«Ο Μπελογιάννης είναι νεκρός. Δε θυσίασε τίποτα απ’ την τιμή και την ελπίδα μας για ένα αύριο φωτεινό. Χαμογελούσε…»

Ο Μπελογιάννης,απέναντι στα όπλα των δολοφόνων έστρεψε το δικό του «όπλο»: Ένα γαρύφαλλο. Και τρεις κουβέντες.

«Αγωνιζόμαστε για να προφτάσουμε την αυγή και το αύριο, για να δημιουργήσουμε νέους χρόνους κι εποχές, στο μπόι των ονείρων μας, στο μπόι των ανθρώπων – Έτσι αγαπάμε εμείς την Ελλάδα, με την καρδιά μας και με το αίμα μας».

Διαβάστε περισσότερα

H ενδοοικογενειακή βία, μάστιγα για τη Ρωσία

 

• Audrey Lebel
• Βασίλης Παπακριβόπουλος (μετάφραση)

Σε μια χώρα όπου πολλές γυναίκες βρίσκουν τον θάνατο από το χέρι του συζύγου τους, οφείλει άραγε η κοινωνία να τιμωρεί σε μεγαλύτερο βαθμό την συζυγική βία; Ορισμένοι Ρώσοι διαφωνούν, προβάλλοντας το επιχείρημα της υπεράσπισης της οικογένειας και των παιδιών, αλλά και της συμφιλίωσης του ζευγαριού. Ωστόσο, πολλές γυναίκες ανταπαντούν –κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης– ότι ο νόμος οφείλει να προστατεύει κυρίως την γυναίκα.

Κατηγορούνται για φόνο εκ προμελέτης και βρίσκονται αντιμέτωπες με ποινή φυλάκισης έως και είκοσι ετών. Η Κρεστίνα, η Αντζελίνα και η Μαρία Χατσατουριάν είναι υπόδικες για τον φόνο του πατέρα τους ο οποίος τις κακοποιούσε σεξουαλικά, τις βίαζε, τις κτυπούσε και τις τραυμάτιζε. Ο φόνος διαπράχτηκε στις 27 Ιουλίου 2018 αλλά η δίκη δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί.

Δεδομένων των ποινών που ενδέχεται να επιβληθούν στις αδελφές Χατσατουριάν, η φεμινίστρια ακτιβίστρια Αλένα Πόποβα ξεκίνησε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μια εκστρατεία καταγγελίας της σεξιστικής βίας. Στο Instagram, στο VKontakte (το ρωσικό Facebook) ή στο Twitter, εκατομμύρια χρήστες ανέβασαν φωτογραφίες με το πρόσωπό τους μακιγιαρισμένο κατά τρόπο ώστε να θυμίζει τραύματα ή αιματώματα. Στη Μόσχα και στην Αγία Πετρούπολη διοργανώθηκαν πολλές συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Για να συμβαδίσει με την εποχή η δικογραφία συμπεριλαμβάνει νέα στοιχεία όπως το γεγονός ότι οι αδελφές βρίσκονταν σε κατάσταση μετατραυματικού στρες. Η υπόθεση αυτή αποτέλεσε την ευκαιρία ν’ ανοίξει το ζήτημα των γυναικοκτονιών και στην Ρωσία.

Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία που έδωσε το 2012 στη δημοσιότητα η Rosstat, η Κρατική Ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία¹, η συζυγική βία αφορά 16 εκατομμύρια γυναίκες. Κατά τη διάρκεια της έρευνας πάνω σε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα 10.000 γυναικών ηλικίας 15-44 ετών, μια γυναίκα στις πέντε δήλωσε ότι έχει υποστεί σωματική βία από τον σύντροφό της, τουλάχιστον μια φορά κατά τη διάρκεια της ζωής της. Σύμφωνα με το κέντρο Anna, την πρώτη οργάνωση που ιδρύθηκε στη χώρα το 1993 για την παροχή βοήθειας στα κακοποιημένα θύματα, κάθε 63 λεπτά μια γυναίκα πεθαίνει από τα χτυπήματα του συζύγου της ή του πρώην συζύγου της: κάθε χρόνο, τα θύματα ξεπερνούν τα 8.300.

Η αμφιλεγόμενη κληρονομιά του σοβιετικού δικαίου

Η Ρωσία είναι μια από τις ελάχιστες χώρες που δεν διαθέτουν ειδική νομοθεσία γι’ αυτό το ζήτημα. Τον Ιούλιο του 2019, για πρώτη φορά, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) επέβαλε κυρώσεις στη Ρωσία για μια υπόθεση συζυγικής βίας. Επιδίκασε αποζημίωση 20.000 ευρώ στην προσφεύγουσα Βαλέρια Βολοντίνα η οποία θεωρούσε ότι οι αρχές της χώρας της δεν την προστάτευσαν αρκετά. Το ΕΔΔΑ συμπέρανε ότι το νομικό κενό και η απουσία διαταγμάτων για την προστασία των γυναικών αποκαλύπτει την συστημική ανικανότητά τους να αντιμετωπίσουν την μάστιγα. Η Ρωσία  ούτε έχει υπογράψει ούτε έχει κυρώσει την Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας ενάντια στις γυναίκες και τη συζυγική βίας, σύμβαση η οποία χρονολογείται από το 2011. Στην απόφασή του, το Δικαστήριο δήλωνε ότι οι ρωσικές αρχές «δυσφορούν κάθε φορά που καλούνται να αναγνωρίσουν την σοβαρότητα του προβλήματος».

Η απουσία ειδικής νομοθεσίας εξηγείται εν μέρει από την αμφιλεγόμενη κληρονομιά του σοβιετικού δικαίου. Όταν δημιουργήθηκε η ΕΣΣΔ, βρέθηκε στην πρωτοπορία όσον αφορά τα δικαιώματα των γυναικών. Ήδη από το 1917, το διάταγμα για τη «λύση του γάμου» αναγνωρίζει σε μεγάλο βαθμό το διαζύγιο. Την ίδια χρονιά, οι μπολσεβίκοι δίνουν το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες. Το 1920, η Σοβιετική Ένωση γίνεται το πρώτο κράτος που νομιμοποιεί την άμβλωση. Για να απελευθερωθούν οι γυναίκες από τις οικιακές εργασίες, δημιουργήθηκαν παιδικοί σταθμοί, συλλογικά πλυντήρια και εστιατόρια, με πρωτοβουλία της Αλεξάντρα Κολοντάι, της πρώτης γυναίκας υπουργού στην σύγχρονη ιστορία, η οποία μεταξύ άλλων διεκδικούσε την κατάργηση του αποκλειστικού έρωτα. Ο στόχος που επιδιωκόταν εκείνη την εποχή ήταν η καταστροφή της οικογένειας, η οποία αντιμετωπιζόταν ως αστικός θεσμός.

Όμως, στη δεκαετία του 1930, ο Στάλιν ακυρώνει το σύνολο της προόδου που είχε επιτευχθεί. Τη στιγμή που οι γυναίκες δυσκολεύονται να βρουν σύντροφο λόγω του θανάτου πολλών ανδρών κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε, η φιλελευθεροποίηση του διαζυγίου δεν αποδεικνύεται πάντα ευνοϊκή για αυτές. Αυξάνεται κατακόρυφα ο αριθμός των γυναικών που βρίσκονται επικεφαλής μονογονεϊκής οικογένειας και κατακλύζουν τα δικαστήρια με μηνύσεις για μη πληρωμή της διατροφής που τους έχει επιδικαστεί. Καθώς βυθίζονται στην εξαθλίωση, η πλειονότητα καταφεύγει στην άμβλωση. Οι αρχές ανησυχούν για την κατάρρευση της γεννητικότητας. Αυτή η πραγματικότητα, σε συνδυασμό με την άνοδο στην ιεραρχία του κόμματος στελεχών που προέρχονται από τον αγροτικό κόσμο, ευνοεί το σφίξιμο των λουριών. Σύμφωνα με την κοινωνιολόγο Μονά Κλαρό, «δηλώνεται επισήμως ότι το πρόβλημα των γυναικών και των σεξουαλικών σχέσεων έχει λυθεί. Στο εξής, η σοβιετική οικογένεια οφείλει να χαρακτηρίζεται από σταθερότητα και γονιμότητα»². Το 1936, απαγορεύεται η άμβλωση και οι διαδικασίες του διαζυγίου γίνονται δυσκολότερες. Μεταπολεμικά, αυτή η κίνηση του νομοθετικού εκκρεμούς βρίσκει ένα σημείο ισορροπίας, συνδυάζοντας την μερική επιστροφή στην επαναστατική παράδοση και την μέριμνα για την ενίσχυση του οικογενειακού κυττάρου το οποίο είναι επικεντρωμένο στο παιδί.

Μετά τον θάνατο του Στάλιν, καθώς οι αρχές βρίσκονται αντιμέτωπες με το κατάφωρο χάσμα ανάμεσα στους νόμους και στα ήθη, αναγκάζονται να χαλαρώσουν το νομοθετικό πλαίσιο. Το 1955, νομιμοποιούνται ξανά οι αμβλώσεις. Δέκα χρόνια αργότερα, γίνονται ευκολότερες οι διαδικασίες του διαζυγίου. Ωστόσο, το δημογραφικό ζήτημα έχει μετατραπεί σε έμμονη ιδέα για τις αρχές. Σύμφωνα με τα Θεμέλια της νομοθεσίας για τον γάμο και την οικογένεια που υιοθετήθηκαν το 1968, «η σοβιετική κοινωνία θεωρεί ότι η προστασία και η ενθάρρυνση της μητρότητας αποτελούν σημαντική προτεραιότητα, όπως εξάλλου και οι εγγυήσεις για μια ευτυχισμένη παιδική ηλικία». Το νομοθετικό αυτό κείμενο επιτρέπει το διαζύγιο με απλή δήλωση στο ληξιαρχείο για τα ζευγάρια χωρίς παιδί. Παρ’ όλο που η συζυγική ζωή θεωρείται μια ιδιωτική υπόθεση η οποία δεν αφορά το κράτος, τα πράγματα αλλάζουν όταν το ζευγάρι έχει απογόνους.

Σε αυτό το πλαίσιο, η βία ενάντια στις γυναίκες δεν καταλογίζεται στην δομική αντρική κυριαρχία (η οποία σύμφωνα με την επίσημη άποψη έχει εξαλειφθεί). Όπως υποστηρίζουν οι κοινωνιολόγοι Φρανζουάζ Ντωσέ και Αμαντίν Ρεγκαμέ, για τις αρχές αποτελεί απλά μια πράξη «“κακών Σοβιετικών πολιτών” που κάνουν κατάχρηση οινοπνευματωδών ή διαιωνίζουν οικογενειακές παραδόσεις που χρονολογούνται πριν από την επανάσταση». Από την πλευρά της, «η αστυνομία θεωρεί τις βιαιοπραγίες μεταξύ συντρόφων, είτε ως παραβιάσεις της δημόσιας τάξης, είτε ως “οικογενειακά σκάνδαλα” στα οποία η παρέμβαση των δυνάμεων της τάξης οφείλει κατά κύριο λόγο να αποσκοπεί στην συμφιλίωση³. Κυρίως όταν υπάρχουν παιδιά.

Στα ζητήματα ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών, η Σοβιετική Ένωση ήταν πολύ εξελιγμένη: συγκριτικά, θα πρέπει να υπενθυμιστεί ότι, στη Γαλλία, μονάχα μετά το 1965 μια γυναίκα μπορούσε να ασκήσει επαγγελματική δραστηριότητα ή να ανοίξει τραπεζικό λογαριασμό χωρίς της άδεια του συζύγου της. Όσον αφορά δε την ποινική νομοθεσία της ΕΣΣΔ, οι άντρες και οι γυναίκες αντιμετωπίζονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Δεν λαμβάνεται υπόψη, ούτε το φύλο του θύματος, ούτε η φύση της σχέσης που υπάρχει (ή υπήρξε) με τον επιτιθέμενο.

Στη δεκαετία του 1990, οι φεμινιστικές οργανώσεις που πολλαπλασιάζονται στη χώρα αγωνίζονται για την υιοθέτηση του δυτικού νομοθετικού πλαισίου για την πρόληψη της συζυγικής βίας. Κάτω από τις πιέσεις διεθνών οργανισμών, η Ρωσία εξετάζει πολλές φορές το ενδεχόμενο της υιοθέτησης ενός ειδικού νόμου: την δεκαετία του 1990, ύστερα το 2012 και ξανά το 2014. Τον Ιούλιο του 2016, η κυβερνητική πλειοψηφία κάνει ένα δειλό βήμα. Ο ξυλοδαρμός ενός «οικείου προσώπου» (συζύγου, παιδιού, αδελφού ή αδελφής) αποτελεί επιβαρυντική περίσταση (άρθρο 116 του Ποινικού Κώδικα). Η έννοια του «οικείου προσώπου» είναι αποκαλυπτική του τι ακριβώς επιδιώκει να προστατεύσει ο νομοθέτης: η οικογένεια είναι εκείνη που πρέπει να προστατευθεί απέναντι στην βία και όχι οι γυναίκες. Ταυτόχρονα, ο νόμος ελαφρύνει τις ποινές που επισύρουν οι επιθέσεις που διαπράττονται σε δημόσιο χώρο από έναν άγνωστο (εκτός από την περίπτωση υπότροπου): πρόκειται για μια σωτήρια εξέλιξη σε μια χώρα που φημίζεται για την αυστηρότητα του ποινικού της κώδικα και για τον υπερπληθυσμό των φυλακών της.

«Να μην μιμηθούμε τις υπερβολές της Δυτικής Ευρώπης»

Το κείμενο προκαλεί την οργή της Ορθόδοξης Εκκλησίας και των λοιπών υπερασπιστών της παραδοσιακής οικογένειας που θεωρούν ότι τέτοιες οι νομικές διατάξεις εισάγουν διακρίσεις. Πράγματι, όπως εξηγούν, ενώ ένας άγνωστος που επιτίθεται σε έναν περαστικό μπορεί να είναι σίγουρος ότι θα αποφύγει την ποινή φυλάκισης, ο πατέρας που επιβάλλει σωματική τιμωρία στο παιδί του μπορεί να βρεθεί στη φυλακή. Η ιστοσελίδα της επιτροπής οικογενειακών υποθέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας εκφράζει την αγανάκτησή της για το ενδεχόμενο βρεθούν «οι ευσυνείδητοι γονείς αντιμέτωποι με δικαστικές διώξεις και έως και διετή ποινή φυλάκισης (σε περίπτωση υποτροπής) σε περίπτωση που προσφύγουν σε οποιασδήποτε μορφής σωματική βία κατά την εκπαίδευση των παιδιών τους, ακόμα κι αν αυτή είναι ήπια και δικαιολογημένη».

Αυτήν ακριβώς την επιχειρηματολογία χρησιμοποιεί η γερουσιαστής Έλενα Μιζουλίνα που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του αγώνα για την κατάργηση της έννοιας του «οικείου προσώπου» και καταγγέλλει τον νόμο, τον οποίο αποκαλεί «νόμο του χαστουκιού». Είχαν προηγηθεί οι επανειλημμένες προτάσεις της για περιορισμό της πρόσβασης στις αμβλώσεις ή για φορολόγηση των διαζυγίων. Σήμερα, δηλώνει ότι η ενδοοικογενειακή βία «δεν αποτελεί το σημαντικότερο πρόβλημα των οικογενειών. Αντιθέτως, το κυριότερο είναι η αγένεια, η έλλειψη τρυφερότητας και σεβασμού, κυρίως εκ μέρους των γυναικών. Εμείς οι γυναίκες, καθώς είμαστε αδύναμα όντα, δεν θιγόμαστε όταν μας δέρνουν. Όταν ένας άντρας δέρνει την γυναίκα του, δεν υπάρχει η ίδια προσβολή με εκείνη που υφίσταται ένας άντρας όταν ταπεινώνεται»⁴.

Η μαζική κατακραυγή πέτυχε τον στόχο της: ήδη από το 2017, εξαφανίζεται από τον Ποινικό Κώδικα η παραμικρή αναφορά στα «οικεία πρόσωπα». Το Κρεμλίνο ανακοινώνει μέσω του κυβερνητικού εκπροσώπου ότι «το να χαρακτηρίζονται ορισμένες χειρονομίες που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της οικογενειακής ζωής ως “ενδοοικογενειακή βία” [οδηγεί τελικά] στη δραματοποίηση της κατάστασης από νομική άποψη». Όσο για τις φεμινιστικές οργανώσεις, εκφράζουν την ανησυχία τους για την κατάσταση, η οποία έχει επιδεινωθεί συγκριτικά με το 2016. Βέβαια, θεωρητικά, ο δράστης βιαιοπραγιών μπορεί να τιμωρηθεί με ποινή φυλάκισης από 10 ημέρες ως 3 μήνες σε περίπτωση υποτροπής. Ωστόσο, αυτές οι ποινές επιβάλλονται σπανιότατα. Δεδομένου ότι ο οικογενειακός δεσμός μεταξύ του δράστη και του θύματός του δεν αποτελεί πλέον επιβαρυντικό στοιχείο, εάν ο ξυλοδαρμός δεν προκάλεσε εισαγωγή σε νοσοκομείο, ο δικαστής μπορεί πλέον να επιβάλλει στον βίαιο σύζυγο την ελάχιστη ποινή, δηλαδή ένα απλό πρόστιμο 5.000 ρουβλίων (70 ευρώ). «Το ίδιο ακριβώς πρόστιμο που ισχύει για την παράνομη στάθμευση που παρεμποδίζει την κυκλοφορία ή για το κάπνισμα σε χώρο μη καπνιστών», αγανακτεί η Γιούλια Γκορμπούνοβα, η οποία στα τέλη του 2018 συνέταξε για λογαριασμό της Human Rights Watch την έκθεση με τίτλο «“Θα μπορούσα να σε σκοτώσω, κανένας δεν θα με σταματούσε”». Σε περίπτωση υποτροπής, το πρόστιμο μπορεί να φτάσει στα 40.000 ρούβλια (περίπου 560 ευρώ), τα οποία συνήθως παρακρατούνται αυτόματα από τον κοινό τραπεζικό λογαριασμό του ζευγαριού…

Με λίγα λόγια, στην Ρωσία δεν προβλέπεται πραγματικά τίποτα για την προστασία των γυναικών από έναν βίαιο σύζυγο. Σε απόσταση δύο περίπου ωρών από τη Μόσχα, το καταφύγιο Kitej, του οποίου η διεύθυνση είναι απόρρητη για να εξασφαλίζεται η ασφάλειά του, φιλοξενεί θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Από την έναρξη της λειτουργίας του το 2013, αυτό το ιδιωτικό καταφύγιο φιλοξενεί δωρεάν κάθε χρόνο 30-40 γυναίκες και τα παιδιά τους. Μια σταγόνα στον ωκεανό, δεδομένου ότι είναι κραυγαλέα η έλλειψη θέσεων επείγουσας φιλοξενίας. Σύμφωνα με τους επίσημους αριθμούς, το 2010 η Ρωσία διέθετε μονάχα 22 κοινωνικούς ξενώνες⁵. Και οι γυναίκες οφείλουν υποχρεωτικά να είναι κάτοικοι της πόλης στην οποία βρίσκεται το καταφύγιο, πράγμα που είναι αδύνατον για την πλειονότητά τους. Η Αλιόνα Σαντίκοβα, διευθύντρια του Kitej, εκφράζει τη λύπη της γι’ αυτήν την κατάσταση: «Είμαι διαρκώς υποχρεωμένη να αρνούμαι αιτήσεις. Αποφεύγω να κατευθύνω τα θύματα προς τα καταφύγια που διαχειρίζονται οι θρησκευτικοί κύκλοι, ή ακόμα και στα κρατικά καταφύγια, γιατί εκεί επικρατεί μια ρητορική συμφιλίωσης, συγγνώμης και κατανόησης μεταξύ των συζύγων η οποία είναι εντελώς λανθασμένη».

Τα κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας εξακολουθούν να θεωρούνται ως διαφορές μεταξύ του ζευγαριού και οι αστυνομικοί ταλαντεύονται μεταξύ άρνησης και ειρωνείας, κοροϊδίας και αδράνειας. Στην Βολόντινα, την πρώτη γυναίκα που δικαιώθηκε από το ΕΔΔΑ, όταν κατήγγελλε επανειλημμένα στην αστυνομία τις βιαιοπραγίες που υφίστατο, οι αστυνομικοί απάντησαν πλήθος φορών ότι πρόκειται για «ερωτικά καβγαδάκια».

Εκτός από τον βουλευτή του Κομουνιστικού Κόμματος της Ρωσικής Ομοσπονδίας Γιούρι Σινέλτσικοφ -ο οποίος στις συζητήσεις που προηγήθηκαν της ψήφισης του νόμου από την Δούμα υπενθύμισε ότι «οι ρωσικές παραδόσεις δεν στηρίζονται στην εκπαίδευση των γυναικών με το μαστίγιο, όπως ορισμένοι προσπαθούν να μας πείσουν»- ελάχιστοι ήταν οι βουλευτές που εξέφρασαν την αγανάκτησή τους. Αντίθετα, ο Αντρέι Ισαΐεφ, βουλευτής του κόμματος Ενωμένη Ρωσία, διαβεβαίωνε ότι αυτός και οι συνάδελφοί του δεν επρόκειτο «να μιμηθούν τις υπερβολές της Δυτικής Ευρώπης». Αυτό το ρεφρέν που είναι της μόδας τα τελευταία χρόνια αντιπαραθέτει τις παραδοσιακές ρωσικές αξίες απέναντι σε μια παρακμιακή Δύση η οποία υποτίθεται ότι επιδιώκει να επιβάλλει τις δικές της αξίες χρησιμοποιώντας ξένους πράκτορες. Είναι η άποψη που υποστηρίζει επίσης η Βέρα Νικολάγεβνα⁶, η γραμματέας της Ρωσικής Οργάνωσης για την Υποστήριξη των Γονέων. Μας διαβεβαιώνει ότι, εάν δεν είχε καταργηθεί από το άρθρο 116 η έννοια του «οικείου προσώπου», «θα είχαν σταλεί στη φυλακή οι γονείς, όπως συμβαίνει στην Ευρώπη, επειδή έδωσαν μερικές ξυλιές στον πισινό του παιδιού τους. Κι ύστερα, τα παιδιά μας θα τα είχαν υιοθετήσει γκέι ζευγάρια από την Ευρώπη». Τόσο το χειρότερο εάν αυτή η εξέλιξη στερεί την ελάχιστη προστασία που διέθεταν οι γυναίκες θύματα της συζυγικής βίας. Ούτε και τους ενδιαφέρει άλλωστε το γεγονός ότι, ήδη από το 2017, ο yπουργός Εσωτερικών Βλαντίμιρ Κολοκόλτσεφ αναγνώριζε ότι το πρόστιμο δεν επέτρεπε την αποτελεσματική πρόληψη.

---

1. «H αναπαραγωγική υγεία ση Ρωσία» (στην ρωσική γλώσσα), Rosstat, (έρευνα που συγχρηματοδοτήθηκε από το Ταμείο του ΟΗΕ για τον πληθυσμό), Σεπτέμβριος 2012, www.gks.ru
2. Mona Claro, «Interpréter et transformer? La “question des femmes” et la “question sexuelle” dans les sciences sociales soviétiques», Clio. «Femmes, genre, histoire», τ. 41, Παρίσι, 2015.
3. Françoise Daucé και Amandine Regamey, «Les violences contre les femmes en Russie: des difficultés du chiffrage à la singularité de la prise en charge», «Cultures & Conflits», τ. 85-86, Παρίσι, 2012.
4. Στο ιδιωτικό κανάλι Dojd, 28 Σεπτεμβρίου 2016.
5. Françoise Daucé και Amandine Regamey, «Les violences contre les femmes en Russie», ό.π.
6. Προτίμησε να μας δώσει το πατρώνυμό της και όχι το επώνυμο.

• Audrey Lebel
  Δημοσιογράφος.
• Βασίλης Παπακριβόπουλος (μετάφραση)

Διαβάστε περισσότερα