Όταν εμφανίζονται οι ανύπαρκτοι

ΘΩΜΑΣ ΜΑΥΡΟΦΙΔΗΣ* 

Δεν θα ασχοληθώ με το πρόβλημα της «ισλαμικής» τρομοκρατίας ή του «ισλαμικού» ή και γενικότερα του «θρησκευτικού» φονταμενταλισμού, αλλά ούτε και με το ό,τι έχει προηγηθεί μέχρι να φτάσουμε στην 13^η Νοεμβρίου 2015 στο Παρίσι. Ούτως ή άλλως, λέγονται τόσα πολλά, που δεν έχει νόημα να προστεθούν κι άλλα σ’ αυτή τη Βαβέλ των «αναλύσεων» από «ειδικούς στην τρομοκρατία» και μη. Απλώς, θα επισημάνω κάποια σημεία τα οποία φοβάμαι ότι συστηματικά μας διαφεύγουν και που νομίζω ότι αποτελούν τη ρίζα του προβλήματος.
Από την έναρξη της νεωτερικότητας, η Δύση ζει σε μια βαθιά – αλλά καλά κρυμμένη – αντίφαση. Θεωρούμε όλες τις κουλτούρες αποδεκτές. Για την ακρίβεια, εφηύραμε τον όρο «κουλτούρα», όχι ως «πνευματική καλλιέργεια» (αυτή ήταν η μεσαιωνική σημασία του όρου), αλλά ως «μια ειδική κατάσταση παρατήρησης, με έμφαση στις δυνατότητες σύγκρισης» (Luhmann, 2013, σ. 225) – δηλαδή σαν τρόπος εντοπισμού διαφορών, ανάμεσα σε μια τοπικότητα και σε οποιαδήποτε άλλη. Η κουλτούρα, είναι ένα πλαίσιο που δημιουργήθηκε από την ιστορική πορεία κάθε τοπικότητας, ένα –συνεκτικό στο εσωτερικό του – σύστημα πρόσληψης του κόσμου, «ένας ιστός σημασιών που ο ίδιος ο άνθρωπος έχει υφάνει» (Geertz, 2003, σ. 17).
Δυστυχώς, μας διαφεύγει ένα κρίσιμο σημείο: η άποψή αυτή είναι Δυτική – είναι προϊόν της Δυτικής μας κουλτούρας. Δεν υπάρχουν κουλτούρες με τον τρόπο π.χ. που υπάρχει ένας άνθρωπος. Έχουμε κατασκευάσει έναν βολικό όρο, ο οποίος όμως εκφράζει την άποψη της δικής μας κουλτούρας για τις άλλες κουλτούρες. Σ’ αυτό το πλαίσιο, «κάθε κουλτούρα είναι σεβαστή». Αλλά, κι αυτός ο ισχυρισμός, είναι μέρος της Δυτικής μας κουλτούρας· πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά;). Οπότε, τι γίνεται με τις κουλτούρες που αρνούνται να συναινέσουν στον σεβασμό στην διαφορετικότητα; Τις ανεχόμαστε ή όχι; Αν δεν τις ανεχθούμε, τότε δεν είναι σεβαστή «κάθε» κουλτούρα και πρέπει να αποφασίσουμε ποιες κουλτούρες είναι «καλύτερες» και ποιες «χειρότερες» και να υπερασπιστούμε τις πρώτες απέναντι στις δεύτερες. Αυτό φυσικά, συχνά σημαίνει: να σκοτώσουμε. Ή, σε ποια λάιτ εκδοχή, να τις περιθωριοποιήσουμε.
Αλλά, καθώς η παγκοσμιοποίηση ορθώνεται, το πράγμα αγριεύει. Γιατί «παγκοσμιοποίηση», σημαίνει ότι μια συγκεκριμένη μορφή κοινωνίας, και μια συγκεκριμένη μορφή κουλτούρας, εξαπλώνεται παντού. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μόνο οικονομική. Αρκεί κάποιος να δει τα άρθρα για «το καλύτερο μέρος για να ζει κανείς», «τα καλύτερα πανεπιστήμια στον κόσμο», «το καλύτερο μέρος για επενδύσεις», «το καλύτερο μέρος για να πεθάνεις»(!!) [1]., «η πόλη με το περισσότερο stress» [2] κλπ. Ζούμε δηλαδή μάλλον σε μια παγκόσμια κοινωνία – παρά στην «παγκοσμιοποίηση» – όπου όλα συγκρίνονται με όλα και παντού, κάθε τόπος με οποιονδήποτε άλλον και κάθε χώρα με οποιαδήποτε άλλη. Η παγκοσμιοποίηση, αφορά τα πάντα και τους πάντες, όλα είναι συγκρίσιμα, μετρήσιμα (με τον Δυτικό τρόπο φυσικά) και αξιολογούνται αναλόγως. Σ’ αυτή την παγκόσμια κοινωνία, υπάρχουν «αυτονόητα»: π.χ., άλλο ο Νόμος, άλλο η πολιτική εξουσία· άλλο η θρησκεία, άλλο η εκπαίδευση κι άλλο η επιστήμη κλπ.
Τι συμβαίνει όμως, όταν αυτά δεν είναι παντού αυτονόητα; Τι κάνουμε όταν μια κουλτούρα δεν διανοείται ότι άλλο το σχολικό πρόγραμμα, άλλο ο ιμάμης κι άλλο ο πολιτικός; Εδώ αρχίζουν τα μεγάλα ζόρια. Γιατί, αλλιώς οριοθετεί τα πράγματα η δική μας κουλτούρα, κι αλλιώς η κουλτούρα κάποιων άλλων. Βεβαίως, μπορούμε να αφήσουμε τους «άλλους» στην ησυχία τους – να αδιαφορήσουμε. Αλλά στην πράξη, δεν φαίνεται να μπορούμε να το κάνουμε: η παγκοσμιοποίηση θα φτάσει (και φτάνει) και σ’ αυτούς. Είτε «καπιταλισμό» το πεις, είτε «νεωτερικότητα» το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: προχωρά παντού. Αυτή τη φορά, όχι μόνο με την «πειθώ των κανονιοφόρων», όπως η «πρώτη παγκοσμιοποίηση» (Rodrik, 2012a, σ. 73), αλλά και με το επιχείρημα της απομόνωσης: όποιος μένει εκτός, είναι γενικώς εκτός. Φυσικά, σε κάποιες περιπτώσεις, όταν «υπάρχει λόγος», η πορεία είναι ευέλικτη. Για παράδειγμα, το Ισλαμικό Κράτος συμμετέχει μια χαρά στην παγκόσμια αγορά, καθώς πουλά λαθραία πετρέλαιο και αγοράζει όπλα, πυρομαχικά, ανταλλακτικά κ.α. Ή, σκεφθείτε την περίπτωση της Σαουδικής Αραβίας. Και μια έρευνα στο διαδίκτυο με τον όρο “Islamic Banking”, δείχνει ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα προσαρμόζει τις διαδικασίες του έτσι, ώστε να ενσωματώνει ομαλά και τον Ισλαμικό κόσμο. Οπότε, πώς είναι «εκτός»;
Η φάση αυτή της νεωτερικότητας, συνοδεύεται κι από κάτι ακόμα: τον ατομικό άνθρωπο. Κατά τον ίδιο τρόπο που τόποι συγκρίνονται με άλλους τόπους, εταιρείες με άλλες εταιρείες κλπ., έτσι συγκρίνονται κι άτομα μεταξύ τους, οπουδήποτε στη γη. Τα βιογραφικά σημειώματα αποκτούν αξία διαβατηρίου προς οποιονδήποτε προορισμό. Αρκεί μάλιστα να σκεφτούμε ότι, διεθνώς πλέον τα βιογραφικά τείνουν να αποκτήσουν κοινή μορφή (π.χ. το Europass ή το LinkedIn), ώστε να είναι ευκολότερα συγκρίσιμα και να μπορούν να ταξινομηθούν ώστε να αξιολογηθούν εύκολα και γρήγορα. Και το βιογραφικό που καθένας υποβάλλει οπουδήποτε, λέει (αν και δεν το γράφει): «προσλάβετε εμένα, κι όχι οποιονδήποτε άλλον».
Σε μια διαδήλωση υποστήριξης προς τους πρόσφυγες στη Μυτιλήνη, οι διαδηλωτές φώναζαν: “No borders, no nation, safe transportation” («όχι στα σύνορα, όχι στο έθνος, ασφαλής μετακίνηση»). Αλλά αυτό, είναι ήδη παρωχημένο για κάποιους: όποιος έχει ένα «καλό βιογραφικό» δεν εμποδίζεται ούτε από σύνορα, ούτε από εθνικές καταγωγές· η μετακίνησή του οπουδήποτε στη γη είναι σίγουρη και μάλιστα με τον πιο ασφαλή στατιστικά τρόπο – αεροπορικώς. Αλλά, όταν το βιογραφικό είναι «ελλιπές» ή χειρότερα, ανύπαρκτο, τότε ενεργοποιούνται τα πάντα: και οι συνοριακοί περιορισμοί, κι η σημασία της εθνικής καταγωγής, κι η θρησκεία. Και βεβαίως, θα πας με τα πόδια, ακόμα κι από την Ειδομένη μέχρι την Βαυαρία ή το Καλαί. Δεν είναι ότι κάποιος «σε μισεί» – κάθε άλλο. Εδώ υπάρχει κάτι χειρότερο: είσαι αδιάφορος, ανύπαρκτος, κυριολεκτικά ασήμαντος – δεν έχεις σημασία. Και γίνεσαι ενοχλητικός όταν εμφανίζεσαι, γιατί δεν έχεις καμιά δουλειά να βρίσκεσαι εκεί. Δεν είσαι καν «εφεδρική εργατική δύναμη» όπως έλεγε ο Μαρξ· τι δουλειά ξέρεις να κάνεις στον σύγχρονο κόσμο; Κανέναν δεν μπορείς να αντικαταστήσεις. Είσαι πέρα από οποιαδήποτε εκδοχή της παγκόσμιας κοινωνίας.
Όπως σημειώνει σχετικά ο Zygmunt Bauman (2005, σσ. 213-214): «Ο παλαιός Μεγάλος Αδελφός ασχολούνταν όχι με τον αποκλεισμό, αλλά με την συμπερίληψη, με την ενσωμάτωση, με την ευθυγράμμιση των ανθρώπων σύμφωνα με ένα πρότυπο και με τη διατήρησή τους ως ευθυγραμμισμένων. Ο νέος Μεγάλος Αδελφός ενδιαφέρεται για τον αποκλεισμό, για να ανακαλύψει τους ‘αταίριαστους’ ανθρώπους όπου κι αν βρίσκονται, να τους εξορίσει από το μέρος αυτό και να τους εκτοπίσει ‘εκεί όπου ανήκουν’ ή ακόμα καλύτερα, να τους αποτρέψει πλήρως από το να φτάσουν εξαρχής στο μέρος που ήθελαν … Είναι ο προστάτης άγιος όλων των πορτιέρηδων, από αυτούς που εργάζονται στα κλαμπ έως εκείνους του Υπουργείου Εσωτερικών».
Γιατί, ακόμα κι αν περάσεις τα σύνορα ή ακόμα κι αν γεννηθείς και μεγαλώσεις σε μια δυτική χώρα (όπως κάποιοι από τους φονιάδες στο Παρίσι), υπάρχουν πορτιέρηδες παντού. Στα πανεπιστήμια, στις εταιρείες, στις «καλές δουλειές», στα «καλά σχολεία», ακόμα και στις «καλές περιοχές». Εσχάτως, με την κατάρρευση του κοινωνικού κράτους, πορτιέρηδες εμφανίζονται και στα νοσοκομεία. Τα σύνορα δεν είναι μόνο εξωτερικά. Φυσικά, λέμε ότι «ξεκινάμε όλοι από κοινή αφετηρία – όλοι έχουν ίσες ευκαιρίες». Όλοι όμως γνωρίζουμε ότι δεν είναι ακριβώς έτσι. Πώς περνάει ένας πρόσφυγας ή αποκλεισμένος το συρματόπλεγμα προς τα μέσα; Μόνο αν αποκτήσει μια περιζήτητη ειδικότητα. Πώς αποκτά μια περιζήτητη ειδικότητα; Μόνο αν καταφέρει καταρχήν να διασχίσει το συρματόπλεγμα (και στη συνέχεια καταφέρει να περάσει τα αόρατα συρματοπλέγματα της εκπαίδευσης και του κοινωνικού κεφαλαίου). Κι αν πέσεις, αν π.χ. η εταιρεία με την οποία συνέδεσες το μέλλον σου χρεοκοπήσει, τότε ή βρίσκεις δουλειά άμεσα κάπου αλλού (αλλά πού;) ή μπαίνεις στους μακροχρόνια ανέργους και κατατάσσεσαι στους παρείσακτους. Κι ακολουθεί ο κοινωνικός αποκλεισμός. Όπως οι πρωτόπλαστοι που εξέπεσαν από τον Παράδεισο, και τώρα πια, «στην άλλη ζωή» – και αν… Οπότε, ίσως δεν είναι πολύ δύσκολο να ζωστείς τις βόμβες. «Φταίει το Ισλάμ», όμως ο Νορβηγός φονιάς Μπρέιβικ δεν ήταν μουσουλμάνος – ούτε και τρελός, νομικά τουλάχιστον. Ούτε κι οι διάφοροι «χριστιανοί» (άσχετο) τρομοκράτες που σκοτώνουν κάθε τόσο ανυποψίαστους ανθρώπους στη Δύση ή την Ανατολή.
Το πράγμα είναι δύσκολο, κι οι εύκολες «αναλύσεις» που επικεντρώνουν σε «ειδικά χαρακτηριστικά» ώστε να απλοποιήσουν το πρόβλημα, απλώς το συσκοτίζουν· κι έτσι, του επιτρέπουν να αναπαράγεται. Δεν ισχυρίζομαι ότι μπορώ να προτείνω κάποια λύση. Αλλά, ας ξεκινήσουμε αναγνωρίζοντας τι δεν είναι λύση. Γιατί όσο αερολογούμε, η μηχανή του αποκλεισμού συνεχίζει να λειτουργεί ανενόχλητη και παράγει τη μια φρίκη μετά την άλλη. Κι εμείς, ως ηλίθιοι, επιστρέφουμε ξανά στις ίδιες πρόχειρες λύσεις. Μέχρι να μας τινάξει στον αέρα ο επόμενος απελπισμένος. Υποψιάζομαι ότι τη στιγμή του πρόωρου θανάτου μας, δεν θα μας νοιάζει το θρήσκευμα, η εθνική καταγωγή ή οι απόψεις των δολοφόνων μας, παρά μόνον αυτό που θα συμβεί. Καλή τύχη.
Σύνδεσμοι

1. http://europe.newsweek.com/u-k-best-place-world-die-study-334168
   
2. http://www.theguardian.com/cities/2015/oct/08/where-world-most-stressful-city-urban-life-depression-anxiety?CMP=twt_gu
   

Αναφορές
Bauman, Z. (2005). Σπαταλημένες Ζωές – Οι Απόβλητοι της Νεοτερικότητας. (Μ. Καρασαρίνης, Μεταφρ.) Αθήνα: Κατάρτι.
Geertz, C. (2003). Η Ερμηνεία των Πολτισμών. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Luhmann, N. (1997). Globalization or World Society? How to conceive of modern society. International Review of Sociology, 67-79.
Luhmann, N. (2013). Theory of Society – Volume 2. Stanford, California: Stanford University Press.
Rodrik, D. (2012a). Το παράδοξο της παγκοσμιοποίησης – Η Δημοκρατία και το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας. Αθήνα: Κριτική.

Posted in: πολιτική