Στις παρυφές του ονείρου και της αληθινής ζωής: Με αφορμή το βιβλίο του Εντουάρντο Καντάβα

της Αλίκης Κοσυφολόγου

«Ότι οι ημέρες μου εκύλησαν μέσα στο όνειρο,
Είναι αλήθεια όπως το ‘λεγες
Αν όμως η ελπίδα πέταξε
Μες σε μια νύχτα ή σε μία μέρα,
Μες σε ένα όραμα ή μες στο τίποτα
Είναι γι αυτό λιγότερο χαμένη;
Όλα όσα βλέπουμε ή ό,τι φαινόμαστε,
Όνειρο μέσα σε όνειρο» Όνειρο μέσα σε όνειρο, Έντγαρ Άλαν Ποε

Σε πρόσφατο κείμενο της η Αθηνά Αθανασίου για να περιγράψει την επίκαιρη πολιτική συγκυρία στην Ευρώπη και στην Ελλάδα επικαλείται αυτό που ο Βάλτερ Μπένγιαμιν έχει ονομάσει «κριτική κατάσταση του παρόντος», στο πλαίσιο της οποίας δεν είναι το κυρίαρχο καθεστώς που βρίσκεται σε κρίση, αλλά μάλλον οι δυνάμεις που μέχρι πρότινος είχαν δεσμευτεί στις προσπάθειες της ανατροπής του. Πρόκειται για μια συνθήκη η «κρισιακότητα» της οποίας αναφέρεται στο ενδεχόμενο – απειλή το κυρίαρχο καθεστώς/status quo τελικά να διατηρηθεί, να διαφύγει σχεδόν αλώβητο από την προηγηθείσα κρίση του.

Η απεικόνιση αυτής της κρισιακότητας μέσα από τις αυγουστιάτικες αφηγήσεις για πολιτικούς μετασχηματισμούς, πρόωρες εκλογές και ενδεχόμενα μη επανορθώσιμων συλλογικών ρήξεων συμπυκνώνει την «φωτογραφική» σύλληψης της τρέχουσας ιστορικής στιγμής ή καλύτερα την «φωτογραφία» της τρέχουσας συγκυρίας σύμφωνα και με το λογοπαίγνιο του τίτλου του προσφάτως μεταφρασμένου στα ελληνικά βιβλίου του Εντουάρντο Καντάβα «Λέξεις Φωτός: Θέσεις για την φωτογραφία της ιστορίας». Με πρόδηλη αναφορά στο εμβληματικό κείμενο του Βάλτερ Μπένγιαμιν του Θέσεις για την φιλοσοφία της Ιστορίας, το βιβλίο του Καντάβα λειτουργεί αφενός ως ένας υποδειγματικός οδηγός για την μελέτη του ύστερου έργου του Μπένγιαμιν, αφετέρου παρέχει εξαιρετικά «εύχρηστες» και κατατοπιστικές πληροφορίες για την κατανόηση και κυρίως το «σήκωμα» του συλλογικού –ηθικού, πολιτικού- φορτίου της κάθε μοναδικής «φωτογραφημένης» και «φωτογραφήσιμης» ιστορικής εμπειρίας.

Η διάκριση μεταξύ ιστορικισμού και ιστορικού θα μπορούσε να εκληφθεί και ως η θεμελιώδης επιστημολογική αρχή του κειμένου, αφού όπως επισημαίνει ο Καντάβα μέσα από την σκοπιά του Μπένγιαμιν «ενώ ο ιστορικισμός παρουσιάζει την ενιαία εικόνα του παρελθόντος, ο ιστορικός υλισμός παρέχει μια συγκεκριμένη και ειδική εμπειρία μαζί του [1]». Αντίστοιχα λοιπόν, προς την στιγμή της φωτογραφικής απεικόνισης ο ιστορικός χρόνος συλλαμβάνεται συχνά ως ακίνητος αναπαράγοντας διαρκώς την ασυνέχεια. Δεν αρκεί επομένως η λάμψη «εγελιανού» κεραυνού (Blitz) [2] για να εγγυηθεί την δια παντός εγκαθίδρυση του νέου αυτού κόσμου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο γίνεται με μεγαλύτερη έμφαση αντιληπτή η εμπειρία του «θρυμματίσματος» της ιστορικής συνέχειας και κάθε ιστορικό γεγονός ως μοναδικό επαληθεύει την θέση ότι το παρόν δεν αποτελεί μία αέναη επανάληψη του παρελθόντος.

Η σύμπτωση της εμφάνισης της φωτογραφίας με αυτήν της ψυχανάλυσης αντανακλάται στο βιβλίο ως μια σχέση διαρκώς αλληλεπιδρούσας συνειδητής–ασυνείδητης σκέψης [3], όπως ακριβώς δηλαδή το συνειδητό με το ασυνείδητο. Όπως γράφει εξάλλου ο Φρόυντ στην επιστολή προς το Ρομαίν Ρολάν Διαταραχή μνήμης στην Ακρόπολη, επιχειρώντας να εξηγήσει την εσωτερική αντίφαση που βίωσε επισκεπτόμενος την Ακρόπολη ως ενήλικος απέναντι στην εμπειρία της πραγματικής θέασης της Ακρόπολης η οποία συγκρουόταν με την εμπειρία της αναπαραστασιακής της θέασης που είχε τις καταβολές της στα σχολικά του χρόνια. Η αντίστιξη μεταξύ συνειδητού-ασυνείδητου αναδεικνύει αυτό το αόρατο πλέγμα από ίχνη εμπειριών που βιώθηκαν είτε δε βιώθηκαν ενσυνείδητα, η οποία στην περίπτωση του Φρόυντ οδήγησε στην συμβολική απαλλαγή από τα «δεσμά» του δικού του Πατέρα. Υπό την έννοια αυτή, η σχέση συνειδητού-ασυνείδητου συμπυκνώνεται στη στιγμή που μεσολαβεί ύπνου και ξυπνήματος, ονείρου και πραγματικότητας που γίνονται αντιληπτά –και από τον Προυστ στο Αναζητώντας στον χαμένο χρόνο- «ως ταλαντούμενα το ένα μέσα στο άλλο» [4].

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ιστορία είναι ένα «όνειρο χρόνου» η αναμόρφωση της συνείδησης της οποίας δεν συνίσταται αποκλειστικά στην κατά Μαρξ «αφύπνιση του κόσμου από τα όνειρα του εαυτού του» [5] αλλά και στην αφύπνιση από την όπως περιγράφεται από τον Μπένγιαμιν δια στόματος Καντάβα «αφύπνιση από το ανέφικτο» της γραμμικής μετάβασης σε μια μόνιμη κατάσταση αφύπνισης. Γι αυτό όπως «όμορφα» σημειώνει ο Καντάβα στον επίλογο «το γίγνεσθαι της φωτογραφίας προηγείται κατ ανάγκη από κάθε ιστορία της φωτογραφίας-η φωτογραφία δεν ανήκει στην ιστορία, παρέχει ιστορία [6]».

Δυστυχώς βέβαια, στη σημερινή συγκυρία η Ευρώπη βυθίζεται ολοένα και πιο βαθιά σε ένα όνειρο απωθώντας το όραμα της αφύπνισης, εγκαταλείποντας τον αγώνα για το «ξύπνημα». Η υπαναχώρηση μπροστά στο νεοφιλελευθερισμό, η αμήχανη αδιαφορία απέναντι στην τραγωδία των προσφύγων στην Μεσόγειο μπορεί τελικά να συνιστούν μια μερική άρνηση της ίδιας της διαδικασίας της «διαλεκτικής αφύπνισης» [7]; Από την άλλη βέβαια, και σύμφωνα με την «διαλεκτική εν στάσει» του Μπένγιαμιν  [8] την παρέλευση μιας σοκαριστικής εμπειρίας πένθους-απώλειας μπορεί εκ νέου να την ακολουθήσει η επανεγγραφή του καινού –όχι κενού- πεδίου ονείρου/οράματος. Αυτό όμως μένει να φανεί.

1. Εντουάρντο Καντάβα, Λέξεις Φωτός: Θέσεις για την φωτογραφία της Ιστορίας, μτφρ, επίμετρο: Μανόλης Αθανασάκης, Εισαγωγής: Αριστείδης Μπαλτάς, Αθήνα: Νήσος, 2014, σελ. 75

2. Στο ίδιο, σελ. 112

3. Στο ίδιο, σελ. 149

4. Στο ίδιο, σελ. 127

5. Στο ίδιο, σελ. 121

6. Στο ίδιο, σελ. 179

7. Στο ίδιο, σελ. 121

8. Στο ίδιο, σελ. 219

Πηγές
Εντουάρντο Καντάβα, Λέξεις Φωτός: Θέσεις για την φωτογραφία της Ιστορίας, μτφρ, επίμετρο: Μανόλης Αθανασάκης, Εισαγωγής: Αριστείδης Μπαλτάς, Αθήνα: Νήσος, 2014

www.opendemocracy.net

notebook.gr

Posted in: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΑ