Πως ο φόβος του θανάτου κάνει τους ανθρώπους ακροδεξιούς.

Γράφει ο  Νίκος Γιώτης

Οι πρόσφατες τρομοκρατικές επιθέσεις σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν ταρακουνήσει ακόμα και τα μεγαλύτερα κράτη. Ως αποτέλεσμα των τραγικών γεγονότων και των πολιτικών που σπείρουν τον τρόμο για προσωπικό όφελος, πολλοί νιώθουν μια υπαρξιακή απειλή.

Κάνοντας την κατάσταση χειρότερη, μία νέα, εμπεριστατωμένη θεωρία κοινωνικής ψυχολογίας, προβλέπει πως όσο παραμονεύει ένας υπαρξιακός φόβος, ο κόσμος θα διχάζεται και θα γίνεται αυξανόμενα εχθρικός. Η θεωρία διαχείρισης τρόμου (ΘΔΤ) εξηγεί πως και γιατί, γεγονότα που πυροδοτούν σκέψεις για τον θάνατο, υποκινούν τον κόσμο να αγκιστρωθεί πιο δυνατά στις ιδεοληψίες τους, τοποθετώντας τον εαυτό τους μαζί με τις εθνικές ή πολιτικές τους ομάδες, ενώ παράλληλα αντιτίθενται σε αυτούς που δεν το κάνουν.

Συνεπώς, αυξανόμενες θανατηφόρες τρομοκρατικές επιθέσεις σε διάφορα σημεία του κόσμου, συμβάλλουν αποφασιστικά στην δημιουργία μιας ψυχολογικής κατάστασης που θέτει το σκηνικό για μια ακροδεξιά παράσταση, με πρωταγωνιστές την προκατάληψη, την μισαλλοδοξία και την εχθρότητα στο διαφορετικό.

Η εθνικιστική έξαρση στην Ευρώπη, το Brexit και η νίκη του Donald Trump είναι τα πιο πρόσφατα συμπτώματα της (ΘΔΤ), η οποία πρωτοεμφανίστηκε από κοινωνικούς ψυχολόγους την δεκαετία του 80 και προέρχεται από τον Ernest Becker με το βραβευμένο με πούλιτζερ έργο του: Η άρνηση του θανάτου (The Denial of Death).

Η μεγάλη ιδέα του Becker ήταν πως μεγάλο ποσοστό των ανθρώπινων ενεργειών υποκινείται από τον φόβο του θανάτου. Σε αντίθεση με άλλα ζώα, από τα οποία υπολείπεται η ανώτερη γνωστική λειτουργία, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το αναπόφευκτο του θανάτου τους. Η σύγκρουση από αυτήν την αντίληψη και της φυσικής επιθυμίας για ζωή παράγει μια διανοητική παραφωνία που προκαλεί φόβο και άγχος. Σύμφωνα με τον Becker, οι άνθρωποι εφεύραν τον πολιτισμό για την αντιμετώπιση αυτού του φόβου. Με την υιοθέτηση πολιτισμικών κοσμοθεωριών που προσδίδουν στην ζωή σημασία και αξία , ο άνθρωπος μπορεί να διαχειριστεί τον υποσυνείδητο φόβο που κοχλάζει κάτω από την επιφάνεια.

Ενώ οι θρησκείες προσφέρουν ένα μονοπάτι σε μια κυριολεκτική αθανασία μέσα από την ιδέα της μετά θάνατον ζωής, μη θρησκευτικές πολιτισμικές θεωρίες, όπως οι πολιτικές ιδεολογίες και οι εθνικές ταυτότητες, παρέχουν δρόμους για μια συμβολική αθανασία. Μια αθανασία μέσα από την συμμετοχή σε κάτι μεγάλο που θα ζήσει παραπάνω από το άτομο, όπως ένα μεγάλο έθνος ή ένας συλλογικός στόχος. Μεγάλη ανθρώπινη προσπάθεια αφιερώνεται σε πράξεις που ίσως βοηθήσουν στην υστεροφημία κάποιου μέσα από τις ομάδες ή την κοινωνία.

Φυσικά, άσχετα με το πόσο λογική ή ενδιαφέρουσα μοιάζει η θεωρία είναι απλώς μια θεωρία μέχρι να παραχθούν αξιόπιστες, επιστημονικές, μετρήσιμες αποδείξεις. Ίσως το πιο εντυπωσιακό σχετικά με την ΘΔΤ είναι η επιτυχία της στο εργαστήριο. Εκατοντάδες έρευνες έχουν προσφέρει επιβεβαίωση για την θεωρία με κάτι που λέγεται υπόθεση έμμεσης θνησιμότητας.

Σύμφωνα με την υπόθεση, εάν στα αλήθεια υιοθετούμε πολιτισμικές κοσμοθεωρίες για να αντιμετωπίσουμε τον φόβο του θανάτου, τότε υπενθυμίσεις της θνησιμότητας μας θα παράγουν πράξεις που ενδυναμώνουν την πίστη μας στις κοσμοθεωρίες μας. Πιο συγκεκριμένα υπενθυμίσεις του θανάτου θα παρακινήσουν τα άτομα να επενδύσουν περισσότερο στις ομάδες τους και αντιστρόφως να δρουν πιο επιθετικά εναντίον σε αυτούς με διαφορετικές απόψεις και εθνικές ταυτότητες.

Ένα ιδιαίτερα διασκεδαστικό πείραμα χρησιμοποίησε καυτερή σάλτσα για να μετρήσει το φαινόμενο. Φοιτητές χωρίστηκαν σε δύο ομάδες και τους ζητήθηκε να γράψουν μια έκθεση για τον θάνατο τους ή κάποιο άλλο ελαφρύτερο θέμα. Μετά τους παρουσίασαν  ένα άτομο που δεν υιοθετούσε τις πολιτικές τους απόψεις και τους ζητήθηκε να επιλέξουν την ποσότητα της καυτερής σάλτσας που θα κατανάλωνε το άλλο άτομο. Σε συμφωνία με την ΘΔΤ οι συμμετέχοντες που έγραψαν για τον θάνατο τοποθέτησαν μεγαλύτερη ποσότητα σάλτσας σε αυτούς που διαφωνούσαν πολιτικά σε σχέση με αυτούς που έγραψαν για άλλο θέμα.

Μια άλλη έρευνα σε σχέση με την οργή που πραγματοποιήθηκε σε Ιρανούς και Αμερικανούς φοιτητές έφερε ενοχλητικά αποτελέσματα.  Σε μια ομάδα φοιτητών ζητήθηκε να σημειώσουν όσο πιο ακριβέστατα γίνεται, τι νομίζουν ότι θα γίνει σε αυτούς όταν πεθάνουν και να περιγράψουν τα αισθήματα τους. Στους συμμετέχοντες στην άλλη ομάδα δόθηκαν παρόμοιες ερωτήσεις σχετικά με τον πονόδοντο. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως οι Ιρανοί φοιτητές που έγραψαν για τον θάνατο έγιναν πιο υποστηρικτικοί σχετικά με τις επιθέσεις εναντίων των ΗΠΑ ενώ οι συμφοιτητές τους που έγραψαν για τον πονόδοντο ήταν αντίθετοι. Αντίστοιχα στην Αμερική, αυτοί που έγραψαν για τον θάνατο και ήταν συντηρητικοί έγιναν πιο υποστηρικτικοί σχετικά με τις επιθέσεις σε άλλα έθνη με χιλιάδες θύματα.

Από αυτά τα ευρήματα, γίνεται πολύ εύκολο να αντιληφθούμε, πως κράτη που δέχονται επίθεση γρήγορα διχάζονται και γίνονται εχθρικά σε αλλοεθνείς, Στην πραγματικότητα έρευνες έδειξαν πως επεισόδια θανάτου, μπορούν να ενισχύσουν τον εθνικισμό και να εντείνουν τις προκαταλήψεις εναντίον άλλων ομάδων. Στοιχεία δηλώνουν πως υπενθυμίσεις του θανάτου μπορούν να επηρεάσουν εκλογές, με τέτοιο τρόπο ώστε ευνοηθούν δεξιοί υποψήφιοι. Πέντε εβδομάδες πριν τις εκλογές του 2004 στην Αμερική, επιστήμονες διεξήγαγαν έρευνες στο New Jersey ώστε να δουν εάν υπενθυμίσεις της θνησιμότητας τους επηρέαζαν απευθείας την ψήφο τους. Στους μισούς συμμετέχοντες δόθηκαν οι ίδιες ερωτήσεις σχετικά με τον θάνατο με την έρευνα που αναφέρθηκε προηγουμένως ενώ στους άλλους μισούς δόθηκαν ερωτήσεις σχετικά με την παρακολούθηση τηλεόρασης. Αυτό που βρήκαν ήταν εντυπωσιακό. Τρεις στους τέσσερεις από τους ψηφοφόρους που σκεφτόντουσαν για τον θάνατο, δήλωσαν πως πιθανότητα θα ψήφιζαν τον George Bush, τον επιθετικό συντηρητικό πρόεδρο, ενώ οι άλλοι προτιμούσαν τον αριστερό αντίπαλο του John Kerry. Τέτοια αποτελέσματα ίσως εξηγούν γιατί μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της εντεκάτης Σεπτεμβρίου του 2001, ο Bush από τα χαμηλότερα ποσοστά στις δημοσκοπήσεις έγινε εξαιρετικά δημοφιλής και στους Ρεπουμπλικάνους και στους Δημοκρατικούς.

Οπότε τι σημαίνουν όλα αυτά για τον κόσμο σήμερα; Εάν συνεχίσουν οι καταστροφικές τρομοκρατικές επιθέσεις, η ΘΔΤ προβλέπει πως οι κοινωνίες θα οδεύουν σταθερά προς το χάος και την διαίρεση. Η αυξημένη επιθετικότητα εναντίον των διαφορετικών, δημιουργεί μια τάση υπέρ του πολέμου αντί της ειρήνης. Ο ακροδεξιός εθνικισμός θα ευημερήσει μαζί με την προκατάληψη και την μισαλλοδοξία. Οι αυξημένες εντάσεις θα δημιουργήσουν τριβές μεταξύ κρατών, εθνοτήτων και πολιτικών ομάδων με αυξημένο κίνδυνο βίας.

Όμως είναι σημαντικό να μην χάσουμε την αισιοδοξία μας σε αυτούς τους χαλεπούς καιρούς. Με το να έχουμε επίγνωση της πύρινης και διχαστικής επίδρασης του φόβου για τον θάνατο, μπορούμε να πάρουμε μέτρα ώστε να υπερασπίσουμε τους εαυτούς μας. Μετά από κάθε τρομοκρατική επίθεση, πρέπει να λάβουμε ενεργό δράση ώστε να ενώσουμε πολυπολιτισμικές και πολυκομματικές ομάδες. Να παραμερίσουμε σκέψεις κατά των προσφύγων και των μεταναστών. Και βασικό είναι να έχουμε επίγνωση των τρομολαγνικών τακτικών των πολιτικών που προσπαθούν να χειραγωγήσουν τους ψηφοφόρους. Τέτοιες δράσεις, μαζί με μία ήρεμη και ψύχραιμη ιδιοσυγκρασία, μπορούν να βοηθήσουν στην διατήρηση της λογικής και της ειρήνης παρά τις προσπάθειες εκφοβισμού.

Μετάφραση από aeon

Posted in: ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ