ΜΜΕ και χειραγώγηση

 ΗΛΙΑΣ ΜΙΧΑΛΑΡΕΑΣ* 

«Ο σκλάβος που δεν συνειδητοποιεί τη σκλαβιά του είναι απλούστατα σκλάβος. Ο σκλάβος που συνειδητοποιεί τη σκλαβιά του και αγωνίζεται ενάντια της είναι επαναστάτης. Ο σκλάβος που καμαρώνει τις ομορφιές της ζωής στη σκλαβιά είναι τσιράκι και κάθαρμα, άξιος περιφρόνησης ».                                                 

                                                                                                                                                                 Β.Ι.Λένιν

         Η κυρίαρχη ιδεολογία παράγεται από την κυριαρχία στα μέσα παραγωγής. Στα 1840 στη «Γερμανική Ιδεολογία» οι Μαρξ και Ένγκελς έγραφαν : «Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες. Με άλλα λόγια η τάξη που είναι κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας είναι ταυτόχρονα η κυρίαρχη πνευματική δύναμη. Η τάξη που έχει στη διάθεση της τα μέσα της υλικής παραγωγής, διαθέτει, συνακόλουθα, τα μέσα της πνευματικής παραγωγής, έτσι ώστε, σε γενικές γραμμές, οι ιδέες αυτών που στερούνται των μέσων της πνευματικής παραγωγής υποτάσσονται σε αυτά. Οι κυρίαρχες ιδέες δεν είναι τίποτα άλλο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, είναι οι κυρίαρχες υλικές σχέσεις που συλλαμβάνονται ως ιδέες, άρα είναι η έκφραση των σχέσεων που κάνουν μια τάξη κυρίαρχη, επομένως οι ιδέες της κυριαρχία της. Τα άτομα που αποτελούν την κυρίαρχη τάξη … καθορίζουν ως κυρίαρχη τάξη όλη την έκταση και τα όρια μιας ιστορικής εποχής… επομένως, μεταξύ άλλων, κυριαρχούν επίσης ως στοχαστές, ως παραγωγοί ιδεών και ρυθμίζουν την παραγωγή και διανομή των ιδεών της εποχής τους ».

     Έθεταν έτσι το ιδεολογικό πλαίσιο που προσδιορίζει το ρόλο των ΜΜΕ, σαν ρόλο ενός κεντρικού ιδεολογικού μηχανισμού στήριξης της κυριαρχίας της αστικής τάξης.

        Αυτά που συμβαίνουν το τελευταίο χρονικό διάστημα, με αφορμή τις τηλεοπτικές άδειες, επιβεβαιώνουν ότι τα ΜΜΕ τα κατέχουν αυτοί που κατέχουν το μεγάλο κεφάλαιο. Αξίζει να τονίσουμε, πως τόσο η παραοικονομία όσο και η διαπλοκή, είναι καταστάσεις σύμφυτες με τον καπιταλισμό. Γίνεται αντιληπτό, ότι τα ΜΜΕ δεν παράγουν αλλά αναπαράγουν την κυρίαρχη ιδεολογία και από αυτή την άποψη βοηθάνε στην εδραίωση της. Συνεπώς, η διευθέτηση του τρόπου κατοχής των τηλεοπτικών αδειών και η φιλολογία γύρω από αυτήν, όχι μόνο δεν αλλάζουν την πραγματικότητα, αλλά αντίθετα, επιχειρούν να την νομιμοποιήσουν στη συνείδηση του ελληνικού λαού για «πρώτη φορά… από αριστερά».

       Στις ταξικές κοινωνίες, η αλήθεια έχει ταξικό πρόσημο. Δεν υπάρχει ούτε αλήθεια, ούτε πληροφόρηση, πάνω από τις τάξεις και τις κοινωνίες. Τα ΜΜΕ, έντυπα ή ηλεκτρονικά θα εκφράσουν την αλήθεια αυτού που τα κατέχει, θα πληροφορούν σύμφωνα με τα συμφέροντα αυτού που τα κατέχει. Και αυτό θα γίνει, είτε αφορά στην κρατική, είτε στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων, με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο.

       Οι εργαζόμενοι στα ΜΜΕ θα υπηρετούν κατά κανόνα- εκτός από τις εξαιρέσεις του- την παραπάνω συνθήκη. Και αυτό θα γίνεται με όλους τους τρόπους, συνειδητά ή ασυνείδητα. Σε διαφορετική περίπτωση, απλά δε θα έχουν δουλειά. Όσοι ισχυρίζονται το αντίθετο ή δεν αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα ή λένε συνειδητά- με το αζημίωτο, πολλές φορές, ιδίως όταν πρόκειται για μεγαλοδημοσιογράφους  που χαίρονται τις χαρές τις σκλαβιάς- ψέματα.

      Επειδή το κόστος του περιεχομένου των όσων εκπορεύονται από τα ΜΜΕ, το πληρώνει ο Ελληνικός λαός και τα παιδιά του, θα πρέπει να μάθουμε να αποκωδικοποιούμε τόσο τα μηνύματα όσο και τις τεχνικές χειραγώγησης των μέσων. Ο Μ.Μπρεχτ στο «Εγκώμιο στη μάθηση » επιμένει :

   «…Μην ντρέπεσαι να ρωτήσεις, Σύντροφε !

        Μην αφεθείς να πείθεσαι

        Μάθε να βλέπεις συ ο ίδιος !

        Ό,τι δεν  ξέρεις ο ίδιος

        Καθόλου δεν το ξέρεις.

        Έλεγξε το λογαριασμό

        Εσύ θα τον πληρώσεις…»  

     Η δύναμη του μηνύματος δεν εξαρτάται απλά από τη δύναμη του μέσου αλλά καθορίζεται από πολλούς παράγοντες και ιδιαίτερα τους κοινωνικούς- οικονομικούς συσχετισμούς δύναμης.

  Αυτή η πραγματικότητα δημιουργεί προϋποθέσεις αντίστασης και ανατροπής της οποιασδήποτε προσπάθειας χειραγώγησης. 

    Αν και στο παρόν άρθρο δεν θα εστιάσουμε στα μηνύματα αλλά στις τεχνικές χειραγώγησης, εν συντομία αναφέρουμε ότι τρείς ιδεολογικοί άξονες συνθέτουν το πλαίσιο παραγωγής μηνυμάτων των Μ.Μ.Ε :

• Αταξική αντιμετώπιση του κοινωνικού γίγνεσθαι
• Μεταφυσική αντίληψη για την κρίση και δημιουργία ψυχολογίας της κρίσης
• Άρνηση της αντικειμενικής πραγματικότητας

    Είναι μηνύματα που επιχειρούν να αποκρύψουν την ταξική διάρθρωση της κοινωνίας, προβάλλουν την μεταφυσική, τον ανορθολογισμό, το περιθωριακό, ως πρότυπο, οδηγούν στην βία, στο πορνό, στην εμπορευματοποίηση, των ανθρωπίνων σχέσεων, ευνοούν την επιστροφή στα ένστικτα και γεννούν το φασισμό, τον ρατσισμό, τον εθνικισμό, την εξοικείωση με τον πόλεμο. Αποκόπτουν τον άνθρωπο από το κοινωνικό, φυσικό, πολιτιστικό περιβάλλον. Πριμοδοτούν τον απομονωτισμό, την ηττοπάθεια, την μοναξιά σαν στάση ζωής,  την παραίτηση, την απαισιοδοξία, κ.λ.π. 

Τεχνικές χειραγώγησης

   Διάφορες τεχνικές χειραγώγησης χρησιμοποιούνται, ώστε όλα αυτά τα μηνύματα να επηρεάζουν τον μέσο άνθρωπο. Η τεράστια ανάπτυξη της επιστήμης της ψυχολογίας, των νευροεπιστημών, της ψυχοβιολογίας, χρησιμοποιούνται για αυτόν τον σκοπό.

    Προσανατολίζεται ο μέσος άνθρωπος, μέσω ενός καταιγισμού ασήμαντων πληροφοριών, στην σκανδαλοθηρία, στο κουτσομπολιό, στην φτηνή διασκέδαση. Μαθαίνει να ασχολείται με τους άλλους, με γεγονότα, αλλά όχι με ιδέες. Δημιουργούνται τεχνητά προβλήματα και στη συνέχεια στρέφεται η προσοχή του κόσμου σε αυτά, ώστε να αποδεχτεί μέτρα περιορισμού της ελευθερίας του. Κλασσικό παράδειγμα τα επεισόδια των ‘’γνωστών’’ ‘’αγνώστων’’ και η ψήφιση τρομονόμων  που περιορίζουν κοινωνικά και ατομικά δικαιώματα. Τέτοια μέτρα δεν παίρνονται άμεσα και ξαφνικά. Πρώτα προετοιμάζεται η κοινή γνώμη και στη συνέχεια αυτά τα μέτρα εφαρμόζονται σταδιακά και σε μεγάλο βάθος χρόνου. Αρκετές φορές, αυτά τα μέτρα προβάλλονται ως αναγκαίο κακό για το μέλλον και όχι για το παρόν. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το ασφαλιστικό.

   Γίνεται έτσι μια πλύση εγκεφάλου σε ένα θέμα με σκοπό τον εθισμό των πολιτών. Απευθύνονται για αυτό το λόγο στο συναίσθημα και όχι στη λογική, δημιουργώντας φόβους, ανασφάλεια, αβεβαιότητα για μεγαλύτερη χειραγώγηση. Εύκολα χειραγωγήσιμος δεν είναι μόνο ο φοβισμένος πολίτης, αλλά και ο πολίτης που δεν έχει επαρκή μόρφωση και παιδεία. Ενισχύονται λοιπόν στρατηγικά οι ταξικές ανισότητες στην παιδεία και στον πολιτισμό και παράλληλα ενισχύεται ο εθισμός στην υποκουλτούρα, στην κουλτούρα της σήψης και της παρακμής. Όλη αυτή η προσπάθεια έχει σαν υπόβαθρο τον εθισμό στην ιδέα ότι όλοι είμαστε το ίδιο, όλοι φταίμε αφού όπως έλεγε ο Πάγκαλος «μαζί τα φάγαμε».

  Προσπαθούν να μας πείσουν ότι αυτό που λένε αφορά τους πολλούς. Κατά συνέπεια, αυτοί που διαφωνούν είναι μειοψηφία. Η μειοψηφία έχει την τάση να προσαρμόζεται στην πλειοψηφία για ασφάλεια και βεβαιότητα. Έτσι, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για κοινωνική συμμόρφωση και ομαλοποίηση κοινωνικών συμπεριφορών.

   Οι μέθοδοι κοινωνικής επιρροής στοχεύουν στο να αναγάγουν τις μεταδιδόμενες στο κοινό γνώσεις, ιδέες και αξίες σε προσωπικές πεποιθήσεις που θα χαρακτηρίζουν τις δραστηριότητες του ατόμου και των ομάδων. Η μίμηση, η κοινωνική μάθηση παίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτή την κατεύθυνση. Μεταστρέφοντας την πραγματικότητα εμφανίζουν την κυρίαρχη άποψη σαν ριζοσπαστική και ανατρεπτική.

    Ένα φάσμα αλληλοδιαπλεκόμενων τεχνικών, υποστηρίζουν αυτή την υπόθεση. Αναφέρουμε ορισμένες από αυτές.

• Απουσία κοινωνικής, πολιτικής και ιστορικής αλληλουχίας
• Παραχάραξη της ιστορίας
• Επεξεργασία των πληροφοριών
• Παραπληροφόρηση, υποπληροφόρηση
• Αποσπασματική πληροφορία και όχι ενιαία και ολόπλευρη
• Κατασκευή του πλαισίου μέσα στο οποίο τοποθετούνται τα γεγονότα
• Απουσία πλαισίου. Αναφορά σε ιστορικά γεγονότα χωρίς να αναφέρεται το πλαίσιο π.χ.Μάης του ΄36, πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία
• Κινητοποίηση του μέσου πολίτη και ευαισθητοποίηση του γενικά. Για παράδειγμα, ενάντια στη αδικία και τον πόλεμο, χωρίς συγκεκριμένες κοινωνικές, πολιτικές, ιστορικές αναφορές.
• Ευαισθητοποίηση και όχι ενημέρωση
• Συναισθηματικές αντιδράσεις και όχι κριτική σκέψη και λογικοί προβληματισμοί
• Δημιουργία κοινών συναισθημάτων που θύτες και θύματα μπορούν να νοιώσουν, αλλά απόκρυψη των νόμων που τα διέπουν. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Μ.Μπρεχτ «αποδίδουν το φλογάτο κόκκινο του ουρανού. Όχι το σπίτι που φλέγεται».
• Η ιστορία εμφανίζεται σαν μια διαδοχή απομονωμένων γεγονότων. Έτσι το χτένισμα της τηλεπερσόνας ή η ιστορία μιας σαπουνόπερας έχει μεγαλύτερη σημασία από το έπος του 1940 ή τους αγώνες των εργαζομένων.
• Προσωποποίηση της πληροφορίας. Δεν θα μιλήσουμε για τα συμφέροντα των αστικών τάξεων της Ελλάδας ή της Τουρκίας στην ευρύτερη περιοχή, αλλά θα δούμε τον Έλληνα πρωθυπουργό να σφίγγει το χέρι του Τούρκου ομολόγου του.
• Αφηγηματικό σύστημα : Ένας παρουσιαστής που μιλάει, εικόνες που δεν συνδέονται πάντα με το σχόλιο, ένα γεγονός του οποίου δε γνωρίζουμε ούτε τις αιτίες, ούτε το αποτέλεσμά του.
• Δραματοποίηση της πραγματικότητας
• Το μήνυμα που εισπράττει ο τηλεθεατής είναι ότι η πραγματικότητα είναι πολύ σύνθετη για να την καταλάβει. Επιστρατεύονται λοιπόν οι ειδικοί και τα τηλεοπτικά παράθυρα
• Για κάθε ιδέα έχουμε να κάνουμε με μια αντιπροσωπευτική τηλεοπτική προσωπικότητα που γίνεται βεντέτα
• Στα τηλεοπτικά παράθυρα, με κέρδος τις μεγάλες αμοιβές αρκετοί δημοσιογράφοι αποδέχονται να υποδυθούν ρόλους και να υπηρετήσουν χαρακτήρες του καλού, του κακού, του άσχημου, ώστε να παγιδεύσουν συναισθήματα του τηλεθεατή. Έτσι ο τηλεθεατής είναι ευαίσθητος στην προσωπικότητα του παρουσιαστή ή της τηλεοπτικής βεντέτας παρά στην αξία των συλλογισμών του
• Ψυχολογικοποίηση του αντιπάλου. Εστιάζουν σε ψυχολογικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, που τις περισσότερες φορές είναι κατασκευασμένα, παρά σε αυτά που υποστηρίζει ο αντίπαλος.
• Εθισμός του τηλεθεατή στην αντιπαλότητα ώστε να εκτιμάει τις κονταρομαχίες.

   Ο πραγματικός αγώνας για ένα άλλο χαρακτήρα των ΜΜΕ είναι μέρος του      γενικότερου λαϊκού  αγώνα ενάντια στα μονοπώλια κα τον ιμπεριαλισμό.

   Στο πλαίσιο αυτής της πάλης, θα έρθουμε πολλές φορές αντιμέτωποι με τη «δημοκρατία» των βολεμένων που θα υπερασπίζεται τη «δημοκρατία» των πολυεθνικών. Κάθε φορά που θα συμβαίνει αυτό, εμείς θα τους  υπενθυμίζουμε τα λόγια του Λένιν : «ο σκλάβος που καμαρώνει τις ομορφιές της ζωής στη σκλαβιά είναι τσιράκι και κάθαρμα, άξιος περιφρόνησης».

*O Ηλίας Μιχαλαρέας είναι Δρ. Ψυχολογίας- Δρ. Γεωγραφίας. Επιστημονικά Υπεύθυνος Μονάδας Απεξάρτησης «Διάπλους» της Ψυχιατρικής Κλινικής του Γενικού Νοσοκομείου Κέρκυρας.

Posted in: πολιτική,ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ