Ηθική και πολιτική *

 

 του Λευτέρη Ριζά

          Τελευταία έχουμε διαβάσει κατ΄ επανάληψη για τη σχέση ηθικής και πολιτικής. Ένα τελευταίο άρθρο με τον βαρύγδουπο  τίτλο«Τα μεγάλα προβλήματα απαιτούν μεγάλα προτάγματα» (1) , αποτέλεσε την αφορμή για τούτο το κείμενο. Λέω αφορμή γιατί για το ζήτημα αυτό ο ίδιος συγγραφέας έχει γράψει πολλές φορές, θεωρώντας μάλιστα ότι αυτά που υποστηρίζει και όπως τα υποστηρίζει, αποδίδουν τη σκέψη του Γκράμσι. Ότι ανήκουν στην Γκραμσιανή παρακαταθήκη ιδεών και πρακτικής δράσης, κι ότι είναι, επίσης, πιστές ή κοντά στη μαρξιστική κληρονομία.

          Γράφει λοιπόν σ’  αυτό το άρθρο του ο συγγραφέας ότι :

«Πρέπει να επαναφέρουμε στην κεντρική σκηνή την πολιτική και την ηθική. Γιατί η πολιτική, σε συνδυασμό με την ηθική αποτελούν μείζονα αυτοδύναμα στοιχεία, που, στον βαθμό που τα έχεις κατακτήσει, είναι σε θέση να λειτουργήσουν δραστικά, επιλύοντας πολλά δυσεπίλυτα οικονομικά προβλήματα. Οφείλουμε να κατανοήσουμε ότι η αδυναμία μας στην οικονομική σφαίρα, αντικειμενική και υποκειμενική, μπορεί να αντισταθμιστεί από τη δύναμη ενός ηθικοπολιτικού προτάγματος που είναι αυτό που ως όραμα εμπνέει τις μεγάλες μάζες να εισβάλουν στον χώρο που ρυθμίζονται τα πεπρωμένα τους».

          Την  πρόταση του αυτή τη συνδέει με την κριτική που θέλει να ασκήσει στην πολιτική και πρακτική του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ (2) , που ακολούθησε μετά τις τελευταίες  εκλογές. Ενώ, λοιπόν, σωστά τονίζει ότι «η ζοφερή πραγματικότητα υποδηλώνει ότι η παρούσα κατάσταση έχει τέτοιο βάθος, τέτοια πολυπλοκότητα, τέτοιο βαθμό επιθετικής βούλησης από την πλευρά του εχθρού και τέτοια πόλωση αντίθετων συμφερόντων, που απαιτεί εξ ορισμού μιαν άλλη λογική και όχι τη λογική της ανακάλυψης της γοητείας του ελάσσονος και όχι, λ.χ., την ψευδοοικολογίζουσα λογική για την πεταλούδα που χάνεται, όταν βυθίζεται στα Τάρταρα μια ολόκληρη κοινωνία. Το τι κάνουμε μεταξύ μας, το τι κάνουν οι συνιστώσες, ποια η έκβαση της άγριας λιστομαχίας δεν ενδιαφέρει κανέναν πλην ημών. Μη χάνουμε το μεγάλο έχοντας την αυταπάτη ότι ο κόσμος δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς εμάς», αποδίδοντας περιεκτικά  την κατάσταση που επικρατεί μέσα στον ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ και φοβούμενος ότι «το πρόβλημα είναι τεράστιο, ότι σοβεί μια πανεθνική κρίση που μπορεί να οδηγήσει μέχρι και σε εθνικό ακρωτηριασμό, φρονώ ότι απαιτείται και μια ανάλογη απάντηση», αισθάνεται υποχρεωμένος να καταθέσει τη δική του πρόταση, για το τι πρέπει να γίνει σήμερα ώστε να αποφύγουμε τα χειρότερα και ο ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ να σταθεί στο ύψος των καθηκόντων που επιβάλλουν οι τόσο δύσκολες, πολύπλοκες και επικίνδυνες περιστάσεις.

          Το τι πρέπει να γίνει, ποια είναι η πρόταση, το παραθέσαμε στην αρχή: «Πρέπει να επαναφέρουμε στην κεντρική σκηνή την πολιτική και την ηθική….. ». Η πολιτική βρίσκεται ήδη στην κεντρική σκηνή. Το ζήτημα είναι αν είναι σωστή ή όχι η πολιτική που ακολουθεί ο ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ. Γι αυτό, όμως, δεν μας λέει τίποτα. Δεν ασκεί κριτική – συγκεκριμένη – στην πολιτική (χειρισμούς, τακτική κλπ) του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ, όπως κάνουν άλλα μέλη και συνιστώσες του. Αδιάφορο αν έχουν δίκιο ή όχι. Τα φαινόμενα που αναφέρει ως χαρακτηριστικά της «κομματικής ζωής» του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ είναι όλα σωστά. Τα έχουν καταγράψει και καυτηριάσει και πολλοί άλλοι, μέλη και συνιστώσες του. Ως διαπιστώσεις αποτελούν πια κοινό τόπο. Εκεί που το πράγμα σκοντάφτει και κολλάει είναι οι ερμηνείες για αυτά που συμβαίνουν και οι προτεινόμενες «θεραπείες».

          Στους ιστοτόπους πολλών συνιστωσών, αλλά και σε πολλές παρεμβάσεις στον «διάλογο» για το συνέδριο, διαβάζει κανείς πολύ καλές αναλύσεις και ενδιαφέρουσες προτάσεις. Η λιγότερο ενδιαφέρουσα και περισσότερο άστοχή, είναι κατά τη γνώμη μου, η δική του. Μπορεί να φαντάζει η πιο βαρύγδουπη. Από την άποψη αυτή να εντυπωσιάζει ένα κοινό που δεν είναι συνηθισμένο σε αυστηρές κρίσεις. Ακριβώς γιατί το έχουν μαθημένο – από την εκκλησία, το σχολείο, τους πολιτικούς και την αριστερά – να εντυπωσιάζεται από τις λέξεις. Όπως έγραφε ο Σορέλ  (3)

“ Ο φετιχισμός των λέξεων, παίζει ένα μεγάλο ρόλο στην ιστορία όλων των ιδεολογιών’ η διατήρηση μιας μαρξιστικής γλώσσας απο ανθ΄ρωπους που έγειναν ολότελα ξένοι προς την σκέψη του Μάρξ, είνα ένα μεγάλο ατυ΄χημα γιατον σοσιαλισμό“.

          Γ’ αυτό χρειάζεται μεγάλη προσοχή και από αυτούς που γράφουν και από αυτούς που διαβάζουν σε αυτό ακριβώς το σημείο.

          Αφού η πολιτική είναι στην κεντρική σκηνή – όχι μόνο της χώρας αλλά και του ίδιου του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ – τι προτείνει ο συγγραφέας ουσιαστικά να πάρει θέση δίπλα της;  Η Ηθική!!!  Μάλιστα θέλει να το δικαιολογήσει γράφοντας ότι «η πολιτική, σε συνδυασμό με την ηθική αποτελούν μείζονα αυτοδύναμα στοιχεία. Ώστε η πολιτική αποτελεί αυτοδύναμο στοιχείο, σε συνδυασμό με την  ηθική. Δηλαδή μπορούν να υπάρχουν μόνο τους έξω από το χώρο και το χρόνο. Ώστε η πολιτική – και το τι κάθε φορά επιδιώκεται με αυτήν ή από αυτήν – δεν εξαρτάται από το σύνολο, τη δυναμική  της κοινωνίας – του κοινωνικού σχηματισμού – και φυσικά από τις σχέσεις του με τους διπλανούς, μακρινούς κλπ. Η «Ηθική» δεν είναι μια και αδιαίρετη για όλες τις τάξεις, για όλα τα επαγγέλματα, τις θρησκείες, τις ιδεολογίες, τους πολιτισμούς και υπο-πολιτισμούς. Δεν υπάρχει δηλαδή η ηθική των κυρίαρχων και εκμεταλλευτών και η ηθική των υποτελών και εκμεταλλευόμενων. Κι ακόμα δεν διαπιστώνουμε πώς κυρίαρχη ηθική είναι η ηθική της κυρίαρχης τάξης κλπ κλπ. Δηλαδή η ηθική δεν είναι οργανικό κομμάτι του συνόλου της κοινωνίας. Αλλά μπορεί να αυτονομηθεί και ως τέτοια να εγκατασταθεί στη κεντρική σκηνή, για να παίξει τον δικό της ρόλο: απελευθερωτικό ή χειραγωγικό / καταπιεστικό.

          Με λίγα λόγια πρέπει να ορίσουμε τι είναι ή τι εννοούμε «Ηθική», φιλοσοφικά και ιστορικά. Δεν μπορούμε να την τραβολογάμε κατά πως μας βολεύει. Υπάρχει βέβαια μεγάλη και μακρά παράδοση στο τι εννοούσανε κάθε φορά οι άνθρωποι – οι πολιτισμοί τους – μιλώντας για Ηθική. Από τους αρχαίους μας – μην ξεχνάμε τα Ηθικά Νικομάχεια – μέχρι το Χριστιανισμό και το Μεσαίωνα, την άνοδο του αστισμού (4), τους μεγάλους φιλοσόφους του (Καντ, Χέγκελ, κλπ), ως βέβαια τους σοσιαλιστές και το μαρξισμό.

          Να θυμίσουμε εδώ πως με το ζήτημα της ηθικής ασχολήθηκε ο Ζωρζ Σορέλ και μάλιστα έκανε εντύπωση και επηρέασε τον ίδιο τον Γκράμσι. Όλοι οι σοβαροί μελετητές του έχουν επισημάνει αυτή την επιρροή που άσκησε στη σκέψη του ο Σορέλ.

          Η ηθική απασχόλησε και τον Χέγκελ. Δικαιολογημένα μάλιστα. Γιατί η ανικανότητα λόγω ανωριμότητας της αστικής τάξης στη Γερμανία να ασχοληθεί και επηρεάσει τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα της την έστρεψε στην «εσωτερική» της καλλιέργεια, στο «πνεύμα», την τέχνη κλπ. (5)

          Ο Κάρελ Κόζικ έχει πραγματευτεί εξαιρετικά πυκνά τη σχέση διαλεκτικής και ηθικής (6). Γράφει λοιπόν «Η ηθική συμπεριφορά συνίσταται στη διάκριση του καλού από το κακό. Αλλά αυτή η συμπεριφορά προϋποθέτει ήδη γνώση του καλού και του κακού. Φτάνει λοιπόν κανείς σε αυτή τη διάκριση μόνο με την πράξη και τη συμπεριφορά; Δεν αρχίζει ίσως η ηθικότητα ήδη με τις προθέσεις, με τη συνείδηση ή υπάρχει μόνο στα αποτελέσματα και τις συνέπειες της συμπεριφοράς;» και διαχωρίζοντας την συμπεριφορά της «καλής ψυχής» από του «κομισάριου» μιλάει για την «αντίθεση ανάμεσα στην ηθική και τον ωφελιμισμό». «Η αποφασιστική αρχή για την ηθική είναι η «φωνή της συνείδησης», για τον ωφελιμιστικό ρεαλισμό η «κρίση της ιστορίας». Σε αυτή την αμοιβαία απομόνωση γίνονται και οι δύο αρχές προβληματικές». Και συνεχίζοντας επισημαίνει «η κρίση της ιστορίας δεν είναι ποτέ οριστική κρίση. Κάθε φάση της ιστορίας έχει το δικαστήριο της, οι αποφάσεις του οποίου γίνονται αντικείμενα αναθεωρήσεων που ασκούν οι επόμενες εποχές». Όταν κριτής είναι ο Θεός κάποιες ηθικές συμπεριφορές μπορεί να τηρούνται. Όταν όμως ο θεός έχει πεθάνει – και τη θέση του έχει πάρει το κέρδος, το χρήμα – «καταρρέουν οι δομές που στηρίζουν την απόλυτη ηθική συνείδηση».

          Τη θέση του Θεού, στο σοσιαλιστικό-κομμουνιστικό κίνημα, ποιος την πήρε έτσι ώστε μια νέα ηθική να προβάλλει και να ελέγχεται; Το επαναστατικό κίνημα, η επαναστατική πράξη. Το μέλλον σαν «μυθολογικό διάταγμα της αλήθειας και του καλού, στο οποίο ζητούσε  κανείς καταφύγιο  μπρος στον απειλητικό σκεπτικισμό» που όμως τώρα «καταλήγει το ίδιο σε σκεπτικισμό. Σε έναν κόσμο, στον οποίο έχουν εξαφανιστεί οι αξίες ή υπάρχουν μόνο σαν απραγματοποίητα ιδανικά, οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους γίνονται εντελώς αδιάφορες · σε έναν κόσμο, στον οποίο οι ενέργειες του ατόμου έχουν χάσει την πιθανότητα να πραγματοποιήσουν το σωστό και το δίκαιο, οι ηθικοί κανόνες συμπυκνώνονται σε υποκρισία.»

          Το ζήτημα λοιπόν της ηθικής και της πολιτικής [η ηθική της πολιτικής και η πολιτική της ηθικής]  είναι κι αυτό πιο πολύπλοκο από όσα το νομίζει ο συγγραφέας του άρθρου. Μάλιστα σε μια εποχή που δεν υπάρχει μόνο πόλωση της φτώχειας και του πλούτου, αλλά κυριαρχείται από τη μεταμοντέρνα αντίληψη της ζωής, της πολιτικής, της ίδιας της ηθικής κλπ. Που σχηματικά θα λέγαμε ότι ο Κάρλ Πόππερ προηγείται στο σκορ του Καρλ Μαρξ.

          Η «ηθική» ηγεμονία της αριστεράς στην περίοδο της Κατοχής και του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα στηριζότανε και πρόκυπτε από τον κοινό αγώνα, την κοινή προσπάθεια για το συλλογικό καλό. Αυτή η προσπάθεια ήταν που μετασχημάτισε τις ηθικές αξίες και συμπεριφορές πλατειών στρωμάτων του λαού. Κατόπιν κυριάρχησε το ατομικό συμφέρον. Η εξατομίκευση. Που συνοδεύτηκε βέβαια από άλλα «προτάγματα» – πολλά από το παλιό οπλοστάσιο της αριστεράς κατάλληλα επεξεργασμένα και «τροποποιημένα» από τη σύγχρονη μεταμοντέρνα ιμπεριαλιστική ιδεολογία, όπως τα «ατομικά δικαιώματα», τα δικαιώματα των κάθε λογής και επινόησης «μειονοτήτων» κλπ – που σήμερα ανθίζουν άνετα και στους κόλπους του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ.

          Σήμερα δημιουργούνται συνθήκες για μια νέα ηθική – αυτή του αγώνα απέναντι σε κοινούς εχθρούς και για κοινό μέλλον . Όμως, η ηγεμονία και οι συνήθειες μιας μεταμοντέρνας αριστεράς που σήμερα κυριαρχεί μέσα στον ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ δεν το επιτρέπει. Λειτουργεί ως επιβραδυντικό. Σε αυτή την ηγεμονία πρέπει να ψάξει ο συγγραφέας και όσοι έχουν τις ίδιες ανησυχίες μέσα στον ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ  να βρει τις αιτίες των «νοσηρών» καταστάσεων που διαπιστώνει. Αγώνας, όμως, για μια νέα ηθική, στήριγμα και παρακολούθημα της πολιτικής όπως την φαντάζεται, χωρίς ακατάπαυστο ιδεολογικό αγώνα δεν γίνεται.

          Όποιος μάλιστα εμπνέεται από τον Γκράμσι ακολουθεί αυτά που πολύ πρακτικά πρότεινε όταν έγραφε το «Πρέπει να μιλάμε καθαρά» και το «Ένα  κόμμα μαζών» (7). Προ παντός πρέπει να μιλάμε καθαρά και όχι να κρύβουμε τα λόγια μας και τις απόψεις μας προκειμένου να είμαστε αρεστοί στους ηγετικούς κύκλους της οργάνωσης. Ο Γκράμσι πέρασε τη ζωή του στις φυλακές  γιατί μίλαγε καθαρά και το απαιτούσε και από τους άλλους – τουλάχιστον τους μαθητές του.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

* Το άρθρο αυτό μπορεί να ξαφνιάσει πολλούς, δεδομένου ότι ασκώ κριτική, πιστεύω όχι άδικη, σε άρθρο πολύ «κλειστού» φίλου, συνεργάτη και συντρόφου για χρόνια. Εδώ η κριτική δεν έχει να κάνει με προσωπική αντίθεση. Αλλά με ιδεολογικο-πολιτική. Οι διαφωνίες σε ιδέες, θέσεις και πρακτικές πρέπει να διατυπώνεται. Ο πρόεδρος Μάο έγραφε πριν χρόνια – και είχε απόλυτα δίκιο – ότι «Ο φιλελευθερισμός εκδηλώνεται με διάφορες μορφές: παρά το γεγονός ότι ξέρεις ότι κάποιος δεν ενεργεί σωστά, αλλά επειδή τον έχεις γνωστό, συμπατριώτη, συμμαθητή, στενό φίλο, αγαπητό, παλιό συνάδελφο ή παλιό υφιστάμενο, δεν διεξάγεις με αυτόν πολεμική αρχής, αλλά του επιτρέπεις να συνεχίσει, μόνο και μόνο για να διατηρήσεις την ειρήνη και τη  φιλία με αυτόν, ή τον επιπλήττεις  ελαφρά και μαλακά, αλλά δεν λύνεις πλέρια την υπόθεση, για να πάνε όλα ήσυχα και ομαλά» [«Ενάντια στο φιλελευθερισμό», 7/9/1937]. Αυτού του τύπου ο φιλελευθερισμός είναι κυρίαρχος στην ελληνική αριστερά. Αφήνουμε πολλά να περάσουν, δεν τα συζητάμε, δεν «φιλονικούμε» γι αυτά. Ακόμα και στα πλαίσια του ίδιου κόμματος ή οργάνωσης. Εδώ φοβόμαστε πάρα πολύ την κριτική για να μην «χαλάσουμε τις καρδιές μας». Μια λογική που π.χ. δεν είχε ο Λένιν όταν ασκούσε δριμύτατη κριτική στον Μπογντάνωφ το βράδυ, γράφοντας τον «Υλισμό και εμπειριοκριτικισμό» και το πρωί έπαιζε μαζί του σκάκι, χωρίς η φιλία τους να διαταράσσεται. Κάποια στιγμή πρέπει και να ωριμάσουμε κι εμείς και να απαλλαγούμε από στενές «χωριάτικες» λογικές και πρακτικές.

1- Βλ Αξελός Λουκάς  ΑΥΓΗ 30.06.2013 -- Στηριγμένο στην ομιλία που εκφωνήθηκε στις 23 Ιουνίου 2013 στο Φεστιβάλ Resistance, με θέμα “Ο ΣΥΡΙΖΑ μπροστά στο Συνέδριό του”.. Το ίδιο δημοσιεύτηκε και στην εφημερίδα o ΔΡΟΜΟΣ

2 –  του οποίου είναι μέλος στην ΚΕ και την Εκτελεστική Γραμματεία

3-  Σορέλ «Σκέψεις πάνω στη βία» – εκδ. ΓΕΡ.. ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗ, μετάφραση Αχιλλέα Βαγενά, χχ.

4 – βλ. Μαξ Βέμπερ «Η προτεσταντική ηθική και η άνοδος του καπιταλισμού», R. Tawney  «Η Χριστιανική θρησκεία και η άνοδος του καπιταλισμού» και Maxim Rodinson «Ισλάμ και καπιταλισμός» –  και τα τρία Εκδόσεις ΚΑΛΒΟΣ.

5- βλ. σχετικά και Χέρμπερτ Μαρκούζε «Λόγοςκαι επανάσταση», εκδ. Ύψιλον, ΑΘΗΝΑ 1985, μετάφραση Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος.

6- βλ. Κάρελ Κόζικ «Η διαλεκτική της ηθικής και η ηθική της διαλεκτικής» – στο «ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ», Μιχαήλο Μάρκοβιτς, Χέρμπερτ Μαρκούζε, Κάρελ Κόζικ, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ , ΑΘΗΝΑ 1971, μετάφραση Γιώργου Βαμβαλή

7-  Αντόνιο Γκράμσι «Για την αλήθεια ή για το να λέμε την αλήθεια στην πολιτική», τ. Η’ Εκδόσεις ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ , ΑΘΗΝΑ 2012. Πρόκειται για μια ανθολόγηση κειμένων του που έχουν ήδη κυκλοφορήσει, στην οποία περιλαμβάνονται τα δύο κείμενα του που αναφέρονται πάρα πάνω, μεταφρασμένα στα ελληνικά για πρώτη φορά. Εισαγωγή-Ανθολόγηση-Επιμέλεια  Λουκάς Αξελός.

Posted in: πολιτική