Πόσο υπερβολικά μεγάλος είναι ο πληθυσμός του πλανήτη ;

Απόσπασμα από το τελευταίο βιβλίο του συγγραφέα « Le Poids du nombre. L’obsession du surpeuplement dans l’histoire »

Η απειλή του υπερπληθυσμού επανεμφανίστηκε το 2008, παράλληλα με τη μείωση των παγκόσμιων αποθεμάτων τροφίμων και τις ολοένα εντονότερες απειλές με τις οποίες βρίσκεται αντιμέτωπο το περιβάλλον. Κι οι αριθμοί δεν είναι διόλου καθησυχαστικοί : κάθε μέρα έρχονται στον κόσμο 218.000 επιπλέον στόματα τα οποία οφείλουμε να θρέψουμε, δηλαδή 80 εκατομμύρια τον χρόνο. Ο πληθυσμός του πλανήτη ξεπέρασε τα 7 δισεκατομμύρια, ενώ η κατανάλωσή του αυξάνεται…

Η ανθρωπότητα δεν περίμενε την αυγή του 21ου αιώνα για να αρχίσει να ανησυχεί για τον υπερπληθυσμό. Ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα, όταν ο πληθυσμός του πλανήτη δεν ξεπερνούσε τα 200 εκατομμύρια, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης συνιστούσαν στα κράτη να ελέγξουν αυστηρά τον πληθυσμό τους. Συνεπώς, η έννοια του υπερπληθυσμού είναι περισσότερο ζήτημα πολιτισμικό, παρά αριθμών. Από την εποχή του βιβλικού « αυξάνεσθαι και πληθύνεσθαι » αρχίζει η διαμάχη ανάμεσα στους υπέρμαχους της αύξησης του πληθυσμού και σε εκείνους που τάσσονται υπέρ του ελέγχου της γεννητικότητας και προειδοποιούν για τους κινδύνους που εγκυμονεί ο υπερπληθυσμός.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν διαθέταμε στατιστικές. Ελλείψει αξιόπιστων στοιχείων, στον δημόσιο διάλογο κυριαρχούσε η φιλοσοφική, η θρησκευτική ή η πολιτική οπτική. Ακόμα και σήμερα, παρά τον όγκο δεδομένων που έχουμε στη διάθεσή μας γι’ αυτό το ζήτημα, εξακολουθούν σε πολύ μεγάλο βαθμό να κυριαρχούν οι ιδεολογικές και οι θρησκευτικές προσεγγίσεις.

Οι περισσότεροι από εμάς θεωρούν ότι, όταν πριν από 40.000 χρόνια ο πληθυσμός ολόκληρης της Γης ήταν 500.000 άτομα, επομένως δεν υπήρχε καμία απειλή υπερπληθυσμού. Κι όμως, για να τραφεί μια ομάδα ανθρώπων με τα θηράματα που έπιαναν οι κυνηγοί, χρειάζονταν κατά μέσο όρο ζωτικό χώρο 10 έως 25 τετραγωνικών χιλιομέτρων ανά άτομο. Έτσι, όταν μια ομάδα κυνηγών – τροφοσυλλεκτών ξεπερνούσε τα 25 έως 50 άτομα, βρισκόταν εκτεθειμένη σε σοβαρούς κινδύνους όσον αφορά τον ανεφοδιασμό της σε τρόφιμα. Ο υπερπληθυσμός είναι μια έννοια μεταβλητής γεωμετρίας, η οποία συνδέεται στενά με το ζήτημα των διαθέσιμων πόρων. Όμως, ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αντιληπτή από τον πολύ κόσμο ταυτίζεται με την εικόνα ανθρώπων στριμωγμένων σαν σαρδέλες σε έναν περιορισμένο χώρο.

Ο αριθμός μετατρέπεται γρήγορα σε έμμονη ιδέα. Στις πόλεις της αρχαίας Ελλάδας, το ανάγλυφο του εδάφους συνεπάγεται τον κατακερματισμό του χώρου : κάθε γεωγραφική λεκάνη οργανώνεται σε αυτόνομη πόλη κράτος, όπου η πίεση του πληθυσμού γίνεται έντονα αισθητή, με αποτέλεσμα να διευκολύνεται η συνειδητοποίηση του δημογραφικού παράγοντα. Το πολιτικό κλίμα που επικρατεί δεν ευνοεί την προώθηση της αύξησης των γεννήσεων.

Σε δύο από τους σημαντικότερους διαλόγους του, τη « Δημοκρατία » και τους « Νόμους », ο Πλάτων ορίζει τον βέλτιστο πληθυσμό μιας πόλης σε συνάρτηση με τον διαθέσιμο χώρο και τους οικονομικούς πόρους, ενώ περιγράφει και τον τρόπο λειτουργίας της πόλης και την κοινωνική οργάνωση που απαιτείται για την επίτευξη αυτού του στόχου. Μάλιστα, όλα αυτά κινούνται στο απόλυτο όριο του ρεαλισμού. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Αριστοτέλης στην « Πολιτική » : υποστηρίζει ότι το μεγαλείο μιας πόλης δεν εξαρτάται από το μέγεθος του πληθυσμού της.

Θεωρεί, επίσης, ότι, όταν υπάρχουν υπερβολικά πολλοί πολίτες, χάνεται ο έλεγχος και ευνοείται η εγκληματικότητα, ενώ διευκολύνονται οι ξένοι και οι μέτοικοι να σφετεριστούν την ιδιότητα του πολίτη . Επιπλέον, όταν αυξάνεται ο πληθυσμός, αυξάνεται κι ο αριθμός των φτωχών και συνακόλουθα ο κίνδυνος να εξεγερθούν. Αυτό που ανησυχεί τον Αριστοτέλη δεν είναι η επάρκεια των πόρων και της τροφής, αλλά η διατήρηση της τάξης. Η ελληνική δημογραφική σκέψη θέτει ήδη από εκείνη την εποχή τη θεματολογία ενός διαλόγου που είναι ακόμα και σήμερα στην επικαιρότητα. Κι είναι ευγονιστική, μαλθουσιανή και… ξενόφοβη.

Με την εξάπλωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλάζει η κλίμακα. Η πολιτική των κυβερνώντων προωθεί την αύξηση των γεννήσεων : πρόκειται ταυτόχρονα για μια καινοτομία αλλά και για αποτυχία, καθώς η ρωμαϊκή γονιμότητα θα κυμαίνεται πάντα σε χαμηλότερα επίπεδα από εκείνα των γειτονικών πολιτισμών. Ο ιστορικός Τίτος Λίβιος περιγράφει τη Γαλατία πολύ πλούσια και τόσο πυκνοκατοικημένη, ώστε ο βασιλιάς της ανέθεσε σε έναν από τους ανιψιούς του να βρει νέα εδάφη για να διοχετεύσει σε αυτά το πλεόνασμα του πληθυσμού . Επρόκειτο για πολιτική προπαγάνδα : είναι τόσο πολυάριθμοι ώστε επιτίθενται στους Ρωμαίους γείτονές τους, συνεπώς, η εισβολή στη Γαλατία είναι δικαιολογημένη.

Με την εδραίωση του χριστιανισμού, την περίοδο από τον 3ο ώς τον 5ο αιώνα, οι αρχές εγκαταλείπουν κάθε παρεμβατισμό στον τομέα. Η τεκνοποίηση, από ζήτημα που αφορούσε τον πολίτη και την πολιτική, μετατρέπεται σε θρησκευτικό και ηθικό ζήτημα. Θα υπάρξει δε ένας έντονος διάλογος επικεντρωμένος στην παρθενία και στον ασκητισμό, που θεωρούνται από ορισμένους ως η υπέρτατη αρετή, και στον γάμο, ο οποίος αντιμετωπίζεται με απαξιωτικό τρόπο.

Μέσα σε αυτήν την αυστηρή ατμόσφαιρα, η μόνη λύση που μπορεί να δοθεί στα ζητήματα της γονιμότητας και της αποχής από την ερωτική πράξη, της αύξησης του πληθυσμού ή της μείωσής του, δεν μπορεί παρά να στηρίζεται στον λόγο του Θεού. Όμως, τα κείμενα της Βίβλου αντιφάσκουν… Καταφεύγοντας σε πλήθος ρητορικών ακροβασιών και τεχνασμάτων, οι πατέρες της Εκκλησίας θα προσπαθήσουν να αποδείξουν ότι δεν υπάρχουν αντιφάσεις και ότι ο λόγος του Θεού είναι ενιαίος, έστω κι αν διέταξε τον Αδάμ και την Εύα να αυξάνονται και να πληθύνονται, ενώ ο Απόστολος Παύλος υποστηρίζει στην Καινή Διαθήκη ότι είναι καλό να απέχει ο άνδρας από την ερωτική πράξη. Όμως, για τους θεολόγους, τίποτε δεν είναι αδύνατον.

Δεν μας είναι διόλου εύκολο να φανταστούμε ότι κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα -εποχή κατά την οποία ο θάνατος ήταν πανταχού παρών (πόλεμοι, μεγάλες επιδημίες και παιδική θνησιμότητα…)- υπήρξαν και περίοδοι όπου παρατηρήθηκε υπερπληθυσμός (συγκριτικά πάντα με τη δυνατότητα να εξασφαλιστεί τροφή για τον πληθυσμό) : το γεγονός αυτό οδήγησε ακόμα και τους θεολόγους να είναι λιγότεροι άκαμπτοι στις θέσεις τους. Ο σχετικός αυτός υπερπληθυσμός είχε ιδιαίτερα χειροπιαστές επιπτώσεις, ήδη από τα τέλη του 9ου αιώνα. Και οι Δυτικοί τον χρησιμοποίησαν ως όπλο. Το 1095, ο πάπας Ουρβανός Β’ στέλνει ορδές ιπποτών στην Ιερουσαλήμ. Όλη η εποποιία των Σταυροφοριών προϋποθέτει μια συνεχή ροή ανθρώπων από τη Δύση προς την Ανατολή, η οποία δεν θα είχε καταστεί δυνατή εάν δεν υπήρχε πληθυσμιακό πλεόνασμα στις χριστιανικές χώρες.

Αυτή θα είναι η πορεία του δυτικού κόσμου μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα. Ιερωμένοι, διανοούμενοι, θεολόγοι, φιλόσοφοι και συγγραφείς θα καταπιαστούν με το δημογραφικό ζήτημα. Οι θέσεις τους θα κυμαίνονται από τον φόβο του υπερβολικά μεγάλου αριθμού έως την τραυματική εμπειρία των ερημωμένων από ανθρώπινη παρουσία εκτάσεων και θα είναι διαποτισμένες από την ακλόνητη πίστη τους στη θεϊκή παρέμβαση που ρυθμίζει την ανθρώπινη υπόσταση πάνω στη Γη. Η δε αύξηση του πληθυσμού πυροδοτεί διαμάχες, καθώς άλλοτε γίνεται αντιληπτή ως μάστιγα που απειλεί την επιβίωση του είδους κι άλλοτε ως πλούτος.

Να μετράμε τα άτομα μαζί με τον Μάλθους ή να κατανέμουμε τον πλούτο μαζί με τον Μαρξ ;

Στο μεταίχμιο του 18ου και του 19ου αιώνα, το έργο του Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους, « Δοκίμιο για την Αρχή του πληθυσμού », αποτελεί ένα ορόσημο στην ιστορία των δημογραφικών θεωριών. Ο Βρετανός οικονομολόγος και ιερέας θεωρεί ότι ο πληθυσμός αυξάνεται με ρυθμό ταχύτερο από εκείνον της παραγωγής τροφίμων, γεγονός το οποίο αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε υπερπληθυσμό και σε λιμό μεγάλης κλίμακας. Κατά τη γνώμη του, υπάρχουν δύο εναλλακτικές λύσεις : είτε αφήνουμε την κατάσταση να εξελιχθεί, οπότε οι συνέπειες θα εκδηλωθούν με αιφνιδιαστικό και οδυνηρό τρόπο καθώς η φύση θα αναλάβει την εξόντωση του « ανθρώπινου πλεονάσματος », είτε ελέγχουμε τη γεννητικότητα με την κατάργηση κάθε βοηθήματος που χορηγείται στους φτωχούς, έτσι ώστε να τους καταστήσουμε περισσότερο « υπεύθυνους ». Για τον Μάλθους, η « υπεύθυνη στάση » συνίσταται στο να παντρεύεται κανείς και να κάνει παιδιά μονάχα όταν έχει τους οικονομικούς πόρους που απαιτεί η ανατροφή και η εκπαίδευσή τους. Η γρήγορη εξάπλωση της φτώχειας αποτελεί έναν κίνδυνο για την ανθρωπότητα και θα πρέπει να εξαλειφθεί.

Ο Πιερ Ζοζέφ Προυντόν του ανταπαντά ότι δεν υπάρχει πρόβλημα υπερπληθυσμού. Η αύξηση της εξαθλίωσης οφείλεται στο άδικο σύστημα της ιδιοκτησίας, το οποίο εξασφαλίζει σε ορισμένα άτομα μια άδικη εξουσία πάνω στα υπόλοιπα. Μάλιστα, στη « Φιλοσοφία της αθλιότητας » υποστηρίζει ότι « ο μοναδικός άνθρωπος που περισσεύει στη Γη είναι ο Μάλθους ». Ο Καρλ Μαρξ, ο οποίος δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη δημογραφία καθαυτή, θεωρεί τον Μάλθους εχθρό της εργατικής τάξης και τον αποκαλεί στο « Κεφάλαιο » « αυθάδη συκοφάντη του ανθρώπινου γένους, υπηρέτη της άρχουσας τάξης και διαστρεβλωτή της επιστήμης ». Του προσάπτει το γεγονός ότι πιστεύει στην « αρχή του πληθυσμού », σύμφωνα με την οποία ο πληθυσμός αυξάνεται ταχύτερα από τους διατροφικούς πόρους, εκλαμβάνοντάς την μάλιστα ως απόλυτο φυσικό νόμο που ισχύει ανά πάσα στιγμή παντού. « Αυτός ο αφηρημένος νόμος για τον πληθυσμό ισχύει μονάχα για τα φυτά και τα ζώα, στον βαθμό που δεν υπάρχει ιστορική ανθρώπινη παρέμβαση. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι ο αριθμός των ανθρώπινων όντων, αλλά η κατανομή του πλούτου ».

Η διαμάχη συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα : τότε η ανθρωπότητα βρέθηκε μπροστά στην ξέφρενη αύξηση του πληθυσμού που πήρε εκρηκτικές διαστάσεις : από 3 δισεκατομμύρια το 1960, έφτασε τα 6,1 δισ. το 2000. Δημογράφοι, οικονομολόγοι, γεωγράφοι, αλλά και φιλόσοφοι, ιστορικοί, εθνολόγοι και, φυσικά, πολιτικοί, κονταροχτυπιούνται στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν το φαινόμενο. Οι μεν αρνούνται ότι υπάρχει υπερπληθυσμός και μιλούν για ανισότητες στην ανάπτυξη, ενώ οι δε καταγγέλλουν τη φονική τρέλα των οπαδών της αύξησης της γεννητικότητας που καταδικάζει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στον θάνατο από την πείνα. Μάλιστα, από τη δεκαετία του 1980, αρχίζουν να λαμβάνονται περισσότερο υπόψη τα περιβαλλοντικά και τα οικολογικά διακυβεύματα.

Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι αντιμαλθουσιανοί προσπαθούν να φανούν καθησυχαστικοί, δίνοντας έμφαση στο φαινόμενο της δημογραφικής μετάβασης που έχει ήδη δρομολογηθεί : τα ποσοστά γονιμότητας καταρρέουν παντού, ακόμα και στις πολύ φτωχές χώρες. Αυτό επιβεβαιώνει τη « δημογραφική επανάσταση » για την οποία μίλησε το 1934 ο Αντόλφ Λαντρί : κατά τη γνώμη του, η τεράστια αύξηση της παραγωγής αγαθών κάνει πλέον το πρόβλημα πληθυσμού - πόρων να φαίνεται ξεπερασμένο. Στο εξής, αυτό που θεωρείται βέλτιστος πληθυσμός εξαρτάται από την πολιτισμική έννοια της ευτυχίας, μιας έννοιας ποιοτικής και όχι πλέον ποσοτικής.

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, ο πληθυσμός του πλανήτη θα σταθεροποιηθεί το 2050 στα 9 δισ. και το 2150 θα φτάνει τα 10 δισ. Αφού, όπως υποστηρίζει η πλειονότητα των δημογράφων, ο πλανήτης μας μπορεί να θρέψει 10 δισ. κατοίκων, πώς μπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει υπερπληθυσμός με 7 δισ. ; Σε τελική ανάλυση, το γεγονός ότι ο υποσιτισμός πλήττει ένα δισ. ανθρώπους και ότι ο αριθμός των φτωχών έχει διπλασιαστεί, οφείλεται ίσως στην κακή κατανομή των πόρων. Όμως, από την άλλη πλευρά, είναι άραγε επιθυμητό να δούμε αυτές τις προβλέψεις να υλοποιούνται ; Η συσσώρευση 10 δισ. ανθρώπων –έστω και καλοθρεμμένων- στον πλανήτη δεν παύει να αποτελεί συνωστισμό.

Το 1997, ο Σαλμάν Ρουσντί έγραφε μια « Επιστολή προς τον εξηκοστό δισεκατομμυριοστό πολίτη του κόσμου που έμελλε να γεννηθεί εκείνη τη χρονιά : « Σύντομα θα θέσεις στον εαυτό σου τα εξής δύο ερωτήματα, όπως και οι υπόλοιποι 5.999.999.999 άνθρωποι : Πώς φθάσαμε ως εδώ ; Και τώρα που φθάσαμε σε αυτό το σημείο, πώς θα ζήσουμε ; Χωρίς αμφιβολία, θα σου πουν ότι η απάντηση στο ερώτημα της προέλευσης του κόσμου απαιτεί να πιστέψεις στην ύπαρξη ενός αόρατου, άφατου Όντος που βρίσκεται στον Ουρανό, ενός Παντοδύναμου Δημιουργού τον οποίο εμείς τα φτωχά πλάσματα δεν μπορούμε να αντιληφθούμε και, πόσω μάλλον, να καταλάβουμε… Εξαιτίας αυτής της πίστης, σε πολλές χώρες στάθηκε αδύνατον να ανακοπούν οι ανησυχητικοί ρυθμοί της αύξησης του πληθυσμού. Ο υπερπληθυσμός του πλανήτη οφείλεται –τουλάχιστον εν μέρει- στην τρέλα των θρησκευτικών οδηγών της ανθρωπότητας. Κατά τη διάρκεια της ζωής σου, θα δεις χωρίς αμφιβολία τη γέννηση του ανθρώπου που θα ανεβάσει τον πληθυσμό του πλανήτη στα 9 δισ.. Βέβαια, όσο κι αν υπερβολικά πολλοί άνθρωποι γεννιούνται εξαιτίας της αντίθεσης της θρησκείας προς τον έλεγχο των γεννήσεων, πολλοί άνθρωποι πεθαίνουν επίσης εξαιτίας των θρησκειών… »

Posted in: ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΕΡΕΥΝΕΣ