Αναλύοντας τον Μορφέα στο... εργαστήριο

Στο τέλος μιας εξαντλητικής ημέρας πέφτουμε στο κρεβάτι για να βυθιστούμε στο αναζωογονητικό βασίλειο του ύπνου και των ονείρων. Ολοι οι άνθρωποι ονειρευόμαστε, άλλοτε με κλειστά και άλλοτε με ανοιχτά μάτια, και κάθε βράδυ γινόμαστε δημιουργοί και ταυτόχρονα θεατές των ονείρων που βλέπουμε. Με ποιο τρόπο η σύγχρονη επιστημονική έρευνα επιχειρεί να κατανοήσει τις περίπλοκες λειτουργίες και τις διαταραχές της ονειρικής μηχανής;
Οι περισσότεροι άνθρωποι περνούν το ένα τρίτο της ζωής τους κοιμώμενοι, ενώ περίπου το ένα τέταρτο του ύπνου συνοδεύεται από όνειρα. Αφού κοιμόμαστε, κατά μέσο όρο, τις 122 από τις 360 ημέρες του χρόνου, είναι προφανές ότι τόσο ο ύπνος όσο και τα όνειρα, που κατά κανόνα τον συνοδεύουν, δεν μπορεί να αποτελούν απλώς μια επουσιώδη και παθητική παύση των δραστηριοτήτων μας.
Αντίθετα, όπως προκύπτει από πολλές σχετικές έρευνες, πρέπει να θεωρείται πλέον επιστημονικά επιβεβαιωμένο ότι «είμαστε πλασμένοι από την ύλη που είναι φτιαγμένα τα όνειρα», όπως πολύ εύστοχα διέβλεψε ο Σέξπιρ στο έργο του «Η τρικυμία» (IV.1).
Παρ' όλα αυτά, στις σύγχρονες κοινωνίες του κέρδους και του προτάγματος της αδιάλειπτης «παραγωγικότητας», ο ύπνος και τα όνειρα θεωρούνται «μη αποδοτική πολυτέλεια», κάτι σαν ένα βιολογικά «αναγκαίο κακό», ένα «χάσιμο χρόνου» που μας επιτρέπεται να παραχωρούμε στον εαυτό μας μόνο στο τέλος μιας εξαντλητικής ημέρας ή μιας παραγωγικής εβδομάδας. Ομως είναι βέβαιο ότι αυτήν την άρνηση της αναπόφευκτης και αποφασιστικής λειτουργία του ύπνου και των ονείρων για την καλή ψυχοσωματική μας υγεία θα τη συνειδητοποιήσουμε όλοι λίγο έως πολύ επώδυνα μόλις εμφανιστούν οι πρώτες δυσλειτουργίες του (αϋπνίες).
Από ιστορική και αρχαιολογική άποψη έχει μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι αρχαίοι Ελληνες διαμόρφωσαν το μύθο του Μορφέα, της αιθέριας φτερωτής θεότητας που, όπως αποκαλύπτει και το όνομά του, έδινε μορφή στα πράγματα του ανθρώπινου νου.
Μορφέας ή ασυνείδητο;
Ο Μορφέας ήταν γιος δύο αρχέγονων θεϊκών δυνάμεων, του θεού Υπνου και της αινιγματικής θεάς Νυκτός ή, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, του Υπνου και της μικρής χάριτος Πασιθέας. Η αποστολή του ήταν να παίρνει διάφορες μορφές, με τις οποίες εμφανιζόταν στα όνειρα των ανθρώπων για να τους μεταφέρει σημαντικές πληροφορίες ή προειδοποιήσεις για τη ζωή τους.
Ο Μορφέας, λοιπόν, δεν ήταν η θεότητα του ύπνου αλλά του ονείρου, και στο έργο του αυτό της διαμόρφωσης των ανθρώπινων ονείρων είχε τη βοήθεια των τριών μικρότερων αδελφών του, που ονομάζονταν «Ονειροι»: του Φοβήτορα, δηλαδή του φόβου που κάνει τα όνειρά μας τρομακτικά, του Φάντασου, που δημιουργεί όλα τα ευφάνταστα πράγματα που βλέπουμε όταν κοιμόμαστε, και του Ικελου, που διαμορφώνει τις αληθοφανείς πτυχές των ονείρων και τα κάνει να φαίνονται ρεαλιστικά. Προσωποποιώντας και ερμηνεύοντας συμβολικά τις βασικές διεργασίες του ύπνου και των ονείρων μας με αυτό το σκοτεινό γένος, η μυθολογική σκέψη καταφέρνει να μας υπενθυμίζει όχι απλώς την ερεβώδη προέλευση, αλλά και την εγγενή αδιαφάνεια αυτών των νοητικών φαινομένων.
Αν, ωστόσο, σε ευτυχέστερες ιστορικές εποχές οι άνθρωποι «εξηγούσαν» τα όνειρα ως θεόπεμπτους αγγελιαφόρους μηνυμάτων για τη ζωή τους, στην πολύ πιο πεζή βιομηχανική και ατομικιστική εποχή μας προτιμήσαμε να ερμηνεύουμε τα όνειρα με τα «ορθολογικότερα» εργαλεία της σύγχρονης ψυχαναλυτικής μυθολογίας. Τα όνειρα που βλέπουμε συχνότερα δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι εκδηλώσεις κάποιων ασυνείδητων φόβων ή και απωθημένων τραυματικών εμπειριών της παιδικής μας ηλικίας.
Οσοι πάντως θεωρούν ότι σήμερα η προσφυγή στο ατομικό ή το συλλογικό ασυνείδητο -των Φρόιντ και Γιουνγκ, αντίστοιχα- αποτελεί μόνο μια πρώτη ελλιπέστατη προσπάθεια ορθολογικής κατανόησης της «βιολογίας» των ονείρων και της επιρροής τους στην καθημερινή μας ζωή, μπορούν κάλλιστα να αναζητήσουν κάποιες λιγότερο υποκειμενικές εξηγήσεις αυτών των φαινομένων στις πιο σύγχρονες έρευνες της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου μας, αυτού του σύγχρονου «βιολογικού Μορφέα», που δημιουργεί και ταυτόχρονα βιώνει όλα τα όνειρα που βλέπουμε.
Πράγματι, χρειάστηκαν πάνω από δυόμισι χιλιάδες χρόνια πνευματικής εξέλιξης μέχρι να καταφέρουν οι άνθρωποι να αποκτήσουν τις πρώτες ικανοποιητικές, δηλαδή μη μυθολογικές και μη υποκειμενικές, εξηγήσεις σχετικά με τη φυσιολογία του ύπνου και τη βιολογική λειτουργία των ονείρων.
Η μηχανή ονείρων
Μόλις πριν από 100 χρόνια, ο ύπνος και τα όνειρα θεωρούνταν θέματα ήσσονος επιστημονικού ενδιαφέροντος: θέματα ταμπού που, ενώ είχαν μεγάλη ποιητική ή συναισθηματική αξία, δεν είχαν καμία επιστημονική! Οι περισσότεροι ειδικοί, μάλιστα, ήταν απολύτως πεπεισμένοι ότι ο ύπνος είναι μια σύντομη και ομοιόμορφη έκπτωση ή, έστω, μια προσωρινή «παύση» όλων των λειτουργιών του οργανισμού που κοιμάται.
Αυτή η εσφαλμένη εικόνα άρχισε να αμφισβητείται μόνο περί το 1930, μετά την είσοδο και τη συστηματική χρήση των ηλεκτροεγκεφαλογραφημάτων στην έρευνα. Αλλη μια λαμπρή επιβεβαίωση του γεγονότος ότι η θεωρητική έρευνα και γνώση δεν είναι σχεδόν ποτέ ανεξάρτητες από την ανάπτυξη των τεχνολογικών μέσων. Πάντως, πολύ σύντομα έγινε φανερό ότι ο ύπνος όχι μόνο δεν είναι μια παθητική κατάσταση σχεδόν μηδενικής δραστηριότητας και προσωρινής έκπτωσης ή παύσης των λειτουργιών του εγκεφάλου που κοιμάται, αλλά, αντίθετα, αποτελεί μια σύνθετη και δυναμική κατάσταση περάσματος από τα διάφορα στάδια ή φάσεις του ύπνου, με τις χαρακτηριστικές για το κάθε ένα από αυτά αυξομειώσεις της ενέργειας και της δραστηριότητας της εγκεφαλικής μηχανής.
Μάλιστα το 1953, χάρη στις πρωτοποριακές μελέτες των Ε. Aserinski και Ν. Kleitman στις ΗΠΑ, αποκαλύφθηκε ότι ο καθημερινός κύκλος «ύπνου-εγρήγορσης» δεν αποτελείται μόνο από δύο σαφώς διαχωρισμένες και εναλλασσόμενες φάσεις, ότι δηλαδή κάποιος μπορεί να είναι αποκλειστικά είτε ξύπνιος είτε κοιμισμένος, αλλά από τουλάχιστον τρεις φάσεις: ξύπνιος, βαθιά κοιμισμένος και ονειρευόμενος (βλ. ειδικό πλαίσιο). Για πρώτη φορά υπήρχαν απτές αποδείξεις ότι τα όνειρα αποτελούν την τρίτη ξεχωριστή κατάσταση της νοητικής μας ζωής. Κατάσταση εμφανώς ιδιαίτερη, αφού εκδηλώνεται με τις γρήγορες κινήσεις των ματιών μας ενώ κοιμόμαστε, σημάδι ότι ονειρευόμαστε, γι' αυτό και ονομάζεται «ύπνος REM» (Rapid Eye Movement). Και όπως διαπίστωσαν, για την υλοποίηση αυτής της τρίτης κατάστασης απαιτείται η ενεργοποίηση συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών.
Μολονότι οι ερευνητές δεν έχουν καταφέρει ακόμη να εντοπίσουν σε επίπεδο μικροκυκλωμάτων ή ομάδων νευρώνων τις ονειρικές σκηνές που βλέπουμε στον ύπνο μας, έχουν, ωστόσο, μια αρκετά σαφή εικόνα των ευρύτερων εγκεφαλικών δομών που εμπλέκονται και ενεργοποιούνται όταν ονειρευόμαστε. Συγκεκριμένα, όταν ονειρευόμαστε ενεργοποιείται, εκτός από το εγκεφαλικό στέλεχος που πυροδοτεί τη δημιουργία ονείρων, το μεταιχμιακό σύστημα, δηλαδή το κέντρο παραγωγής συναισθημάτων του εγκεφάλου, χάρη στο οποίο φορτίζονται συναισθηματικά τα όνειρά μας. Ενεργοποιείται επίσης ο θάλαμος, κέντρο ελέγχου και διάβασης των περισσότερων αισθητηριακών ερεθισμάτων που θα καταλήξουν για ανώτερη επεξεργασία στον εγκεφαλικό φλοιό. Ενεργό ρόλο έχουν τα πρόσθια τμήματα του προσαγωγίου και η αμυγδαλή, τα οποία επηρεάζουν τη ζωντάνια και την ευκρίνεια των ονειρικών εικόνων. Ενώ απενεργοποιούνται και δεν συμμετέχουν σημαντικές εγκεφαλικές δομές, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός, έδρα της πιο αφηρημένης σκέψης και των εκλογικεύσεων, και ο πρωτοταγής οπτικός φλοιός, που σιωπά επειδή του λείπουν τα εξωτερικά ερεθίσματα.
Ισως να ακούγεται ελάχιστα ποιητικό το ότι η εμφάνιση των πιο ωραίων ή των πιο εφιαλτικών μας ονείρων προϋποθέτει την επιλεκτική ενεργοποίηση-απενεργοποίηση συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών. Ολα όμως δείχνουν ότι ο εγκέφαλος είναι η μοναδική «πύλη» ή, ακριβέστερα, η μοναδική βιολογική μηχανή για την παραγωγή των ονείρων.
Σε τι χρησιμεύουν τα όνειρα;
Ολοι υποψιαζόμαστε ότι τα όνειρα δεν είναι απλώς αλλοπρόσαλλες καταστάσεις που παράγει τυχαία ο εγκέφαλός μας όταν, στη διάρκεια του ύπνου, βρίσκεται σε υπολειτουργία. Ο Σίγκμουντ Φρόιντ, στο περίφημο βιβλίο του «Η ερμηνεία των ονείρων», ήταν ο πρώτος που επιχείρησε να διατυπώσει μια επιστημονική εξήγηση και ορθολογική αιτιολόγηση του γιατί ονειρευόμαστε. Ενα αδιαφανές πλέγμα από απωθημένα παιδικά τραύματα, ανομολόγητες σεξουαλικές ενωθήσεις και βιολογικά ένστικτα δημιουργούν και χρωματίζουν τους ακάλεστους επισκέπτες που σχεδόν κάθε νύχτα εισβάλλουν στη ζωή μας.
Τα όνειρα λοιπόν, για τον πατέρα της ψυχανάλυσης, αποτελούν τη υποσυνείδητη και πάντα συμβολική έκφραση των βαθύτερων επιθυμιών, των αποτυχιών και των τραυμάτων μας. Ψυχικές καταστάσεις που αναμφίβολα μας βλάπτουν όσο παραμένουν στο σκοτάδι, ενώ η θεραπεία αποτελεί τον μοναδικό τρόπο για να τα φέρουμε στο φως, μετατρέποντας όμως έτσι τον ονειρευόμενο σε... «ασθενή».
Πολλές δεκαετίες αργότερα, το 1977, δύο Αμερικανοί επιστήμονες, βασιζόμενοι στις νευροφυσιολογικές τους έρευνες, πρότειναν μια πολύ πιο απλοϊκή και μηχανιστική εξήγηση. Οι Hobson και McCarley, σε αντίθεση με όσα υποστήριζε ο Φρόιντ, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα όνειρα αποτελούν την προσπάθεια των ανώτερων τμημάτων του εγκεφάλου (δηλαδή του νεοφλοιού) να βάλουν σε τάξη τα ετερόκλιτα και άναρχα ερεθίσματα που τους στέλνουν, κατά τη διάρκεια του ύπνου, περιφερειακές ομάδες νευρώνων της σπονδυλικής στήλης. Για να τα καταφέρει, ο κοιμισμένος εγκέφαλος καταφεύγει στα αποθέματα μνήμης και συναισθήματος που έχει πρόχειρα εκείνη τη στιγμή. Αν και απλοϊκή, αυτή η αυστηρά υλιστική προσέγγιση άνοιξε το δρόμο σε μια σειρά από νέες εντυπωσιακές έρευνες για το πώς ο εγκέφαλος δημιουργεί τα όνειρα.
Τα τελευταία χρόνια οι ειδικοί τείνουν να συμφωνήσουν ότι η φάση REM, κατά την οποία βλέπουμε τα όνειρα, είναι παρόμοια με την κατάσταση εγρήγορσης όταν ο εγκέφαλός μας είναι ξύπνιος. Ενα άλλο στοιχείο είναι η στενή διασύνδεση που υπάρχει ανάμεσα στα πρότυπα ενεργοποίησης συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου και στα χαρακτηριστικά του ονείρου που βλέπει. Σημαντικές ανακαλύψεις έχουν γίνει πρόσφατα για το πώς η φάση REM των ονείρων παίζει αποφασιστικό ρόλο στην τακτοποίηση και την απομνημόνευση των όσων έχουν συμβεί στη διάρκεια της ημέρας. Οι έρευνες αυτές δεν απέδειξαν βέβαια ότι μαθαίνουμε και απομνημονεύουμε νέα πράγματα αποκλειστικά στη διάρκεια του ύπνου, αλλά ότι η φάση REM διευκολύνει και βοηθάει αποφασιστικά στο δύσκολο έργο της καθημερινής οργάνωσης και της καταγραφής των νέων πληροφοριών που αποθηκεύσαμε «πρόχειρα» στο μυαλό μας την προηγούμενη ημέρα.
Επειτα από έναν αιώνα σκληρών, ετερόκλιτων και συχνά απολύτως στείρων ερμηνειών της αινιγματικής παρουσίας τον ονείρων στη ζωή των ανθρώπων, αλλά και όλων των θηλαστικών, αυτή η πρόσφατη νευροεγκεφαλική και γνωσιακή προσέγγιση αποτελεί μια πολύ ελπιδοφόρα προοπτική. Η σημερινή επιστήμη, κάθε άλλο παρά κοινωνικά ουδέτερη ή αφελής, αρχίζει να μας αποκαλύπτει τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς που κάθε νύχτα μάς επιτρέπουν να στήνουμε αυτό το μαγικό αλλά εξαιρετικά ωφέλιμο θέατρο σκιών. Και επιβεβαιώνει την επιτακτική ανάγκη να αντισταθούμε σε ό,τι επιχειρεί να σκοτώσει τα όνειρά μας.

Ο ύπνος δίνει συμβουλή μόνο αν είναι REM


Πώς πραγματοποιείται μέσα μας αυτή η «τρίτη» σκοτεινή κατάσταση της νοητικής μας ζωής; Ειδικότερα, πώς καταφέρνει ο εγκέφαλός μας, ενώ κοιμάται, να δημιουργεί τα όνειρα;
Ο καθημερινός κύκλος ύπνου-εγρήγορσης όπως ανακάλυψαν ρυθμίζεται και καθοδηγείται από ένα βιολογικό ρολόι, ένα κιρκάδιο στοιχείο, δηλαδή μια ρυθμιστική δομή κρυμμένη στα βάθη του εγκεφάλου μας και, για την ακρίβεια, στον υπερχιασματικό πυρήνα του υποθαλάμου. Η δομή αυτή συγχρονίζεται από τις ακτίνες του φωτός και υποδεικνύει στον οργανισμό μας πότε θα πρέπει να κοιμηθεί και πότε να ξυπνήσει.
Ακούγεται ίσως υπερβολικά απλό και μηχανικό, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μια εξαιρετικά σύνθετη εγκεφαλική λειτουργία, η οποία επηρεάζεται και από άλλες μεταβλητές: ψυχολογική διάθεση, κούραση, κοινωνικές ανάγκες, κατανάλωση διεγερτικών ουσιών (π.χ. καφές). Ας δούμε τώρα τι ακριβώς συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλό μας όταν το βράδυ ξαπλώνουμε να κοιμηθούμε.
Το σώμα μας αρχίζει να χαλαρώνει, ο εγκέφαλός μας εισέρχεται σταδιακά στο πρώτο στάδιο του ορθόδοξου ύπνου ή, όπως αποκαλείται, ύπνος όχι REM (Non REM). Πρόκειται για μια μεταβατική κατάσταση, κατά την οποία τα εγκεφαλικά κύματα του εγκεφάλου μας αποκτούν μεγαλύτερο εύρος και γίνονται πιο αργοκίνητα (Φάση 1).
Παράλληλα με τη μυϊκή χαλάρωση, την πτώση της θερμοκρασίας και τη μείωση του καρδιακού ρυθμού, στο δεύτερο στάδιο, που διαρκεί περισσότερο, η συχνότητα των εγκεφαλικών κυμάτων μειώνεται, ενώ σε αυτά παρεμβάλλονται σύντομα και παράξενα εγκεφαλικά κύματα υψηλότερης συχνότητας (Φάση 2).
Κάνουν την εμφάνισή τους ακόμη πιο αργοκίνητα κύματα ακόμη μεγαλύτερου εύρους: ο βαθύς ύπνος έχει μόλις αρχίσει (Φάση 3). Η φάση 4 που ακολουθεί αποτελεί συνέχεια της Φάσης 3. Καταγράφονται μόνο πολύ αργά εγκεφαλικά κύματα, όλες οι αναζωογονητικές λειτουργίες του ύπνου βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη (Φάση 4).
Και τα όνειρα πότε τα βλέπουμε; Αυτά δεν εμφανίζονται σε κανένα από τα προηγούμενα τέσσερα στάδια του λεγόμενου non Rem ύπνου. Τα όνειρα κάνουν την εμφάνισή τους αποκλειστικά στη Φάση 5, που ακολουθεί τις προηγούμενες. Πρόκειται για τη λεγόμενη φάση REM ή του «παράδοξου ύπνου». Ο ύπνος σε αυτή τη φάση ονομάζεται «παράδοξος», επειδή ένας εγκέφαλος σε σχεδόν πλήρη εγρήγορση -για να κατασκευάζει και να βλέπει όνειρα- συνοδεύει ένα βαθιά κοιμισμένο σώμα (Φάση 5).
Ξαφνικά τα αργά κύματα εξαφανίζονται. Μια έντονη εγκεφαλική δραστηριότητα συνοδεύει την πλήρη μυϊκή ατονία: η δημιουργία των ασύνδετων μεταξύ τους ονειρικών σκηνών έχει αρχίσει. Τυπικό χαρακτηριστικό αυτής της φάσης REM ή παράδοξου ύπνου είναι οι γρήγορες κινήσεις των ματιών, εξ ου και το ακρωνύμιο REM (Rapid Eye Movement).

www.enet.gr

Posted in: ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΕΡΕΥΝΕΣ