Τα βιβλία και τα ταξίδια ως η «τέχνη του υπάρχειν μαζί»

Κείμενο: Μουντούρης Παναγιώτης, Ψυχοθεραπευτής

Ποια συγγένεια μπορεί να έχουν τα βιβλία με τα ταξίδια; Μπορούμε να εντοπίσουμε σημεία επαφής μεταξύ της ανάγνωσης και του ταξιδιού; Υπάρχει κάποια αγεφύρωτη απόκλιση ανάμεσα στην ανάγνωση ενός βιβλίου και στην εμπειρία των διακοπών;

Το βιβλίο αποτελεί το εισιτήριο προς τον κόσμο. Γεννά την περιέργεια και εξάπτει την αναγνωστική φαντασία. Κατά την ανάγνωση οι λέξεις, τα πρόσωπα, ο αφηγηματικός λόγος, τα τοπία και τα άγνωστα μέρη αναπλάθονται ψηλαφητά στη φαντασία του αναγνώστη, με έναν μυθικό τρόπο, που κάποιες φορές ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα ενώ κάποιες άλλες απέχουν πολύ από αυτή. Η επιδέξια ισορροπία μεταξύ της φαντασιωσικής σκηνογραφίας της ανάγνωσης και του πραγματικού κόσμου λειτουργεί ως το διάσελο ανάμεσα στο δικό μας τρόπο που νιώθουμε, βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και στον τρόπο των άλλων. Γίνεται αντιληπτό πως το βιβλίο συμβάλει στην αναγνώριση της διαφορετικότητας, στην αποδοχή του άλλου και κατ’ επέκταση στη δυνατότητα να είμαστε «κάποιοι» με οριοθετημένα σύνορα. Επίσης τόσο η περιέχουσα ιστορία ενός βιβλίου που διαθέτει αρχή, μέση και τέλος όσο όμως και το βιβλίο ως αντικείμενο που εμπεριέχεται και εσωκλείεται ανάμεσα σε ένα εξώφυλλο, στο περιεχόμενο και στο οπισθόφυλλο, λειτουργούν ως πυλώνες διαμόρφωσης ενός συμβολικού πλαισίου που βοηθάει τον αναγνώστη να αντιληφτεί τα ψυχικά και σωματικά του σύνορα, που αρχίζει ο ίδιος  και που ξεκινάει ο άλλος, τι είναι δικό του και τι είναι του άλλου, που τελειώνει η δική του ανάγκη και επιθυμία και που ξεκινά του άλλου. Η ολοκλήρωση της ανάγνωσης ενός βιβλίου πάντα θα υπενθυμίζει στον αναγνώστη το αναπόφευκτο τέλος κάθε εμπειρίας, κάθε ομορφιάς, κάθε ονείρου, κάθε ανάμνησης.

Θα μπορούσε να βιώσει κανείς παρόμοιες λειτουργίες, με αυτές της ανάγνωσης, μέσα από την εμπειρία του ταξιδιού;

Αν μέσα από την ανάγνωση πραγματοποιείται μια φαντασιωσική απόδραση από την πραγματικότητα, το ταξίδι αναλαμβάνει να μετατρέψει αυτή τη συμβολική εξόρμηση σε πραγματική. Αν μέσω του βιβλίου ο αναγνώστης έρχεται σε μια υποκειμενική επαφή με τη διαφορετικότητα, το ταξίδι φέρνει τον επισκέπτη σε πλήρη επαφή και συσχέτιση με το ξένο, το άγνωστο, το αλλότροπο. Το ταξίδι αποκαθηλώνει από το βάθρο της φαντασίας τα πρόσωπα, τους ήρωες, την πλοκή και τα εγκαθιστά εντός του πραγματικού κόσμου. Ο ταξιδιώτης ερχόμενος σε επαφή με διαφορετικές κουλτούρες, γλώσσες και πολιτισμούς, η θέαση  με ένα μωσαϊκό ανθρώπων και τόπων, η συναγωγή αναμνήσεων, εικόνων, γεύσεων και αρωμάτων διαμορφώνουν στον ψυχισμό του την αίσθηση ότι παρόλο που είναι διαφορετικός από τον άλλο αυτό δεν αποτελεί κανένα εμπόδιο για να συσχετιστεί μαζί του. Άλλωστε κανείς μπορεί να συλλάβει τη διαφορετικότητα ενός άλλου ατόμου μόνο στο μέτρο που η συνείδηση του είναι ανοιχτή στα δικά του ένστικτα, συναισθήματα και φαντασιώσεις. Σε πλήρη αντιστοιχία με το βιβλίο, η προετοιμασία για το ταξίδι, η βίωση της εμπειρίας της ανακάλυψης ενός καινούριου τόπου αλλά και η προετοιμασία για την επιστροφή και το τέλος του ταξιδιού, δημιουργούν τις προϋποθέσεις για συσχέτιση με τον άλλο αλλά και για την ικανότητα αποεπένδυσης και επιστροφής στην αυτονομία.

Κάθε χρόνο, τέτοιες μέρες, γίνεται ένα μάζεμα από τα βιβλία της χρονιάς που ξεχώρισαν και συζητήθηκαν. Φέτος αποπειράθηκα να προσεγγίσω τα βιβλία από μια διαφορετική ψυχική και αναγνωστική θέαση. Εν όψει των διακοπών, συγκέντρωσα εκείνα τα βιβλία, η ανάγνωση των οποίων, με έφερε σε επαφή με τη διαφορετικότητα.

• Στ΄αμπέλια, Σταύρος Ζουμπουλάκης εκδ. Πόλις

Η ιστορία του Σταύρου Ζουμπουλάκη, που αν και αυτοβιογραφική είναι σαν να διηγείται  με απόλυτη ακρίβεια και σαφήνεια τα παιδικά καλοκαιριά του καθένα, αναδιφεί τη σκληρή και συνάμα νοσταλγική, πάλαι ποτέ ζωή της ελληνικής επαρχίας. Τα αμπέλια δεν αναφέρονται σε αμπελώνες, μήτε σε περιοχή ή ονομασία χωριού, αλλά στο μέρος στο οποίο έβγαζαν το καλοκαίρι οι κάτοικοι στη Συκιά της Λακωνίας γενέτειρα του Σταύρου Ζουμπουλάκη. Ο αναγνώστης συντροφεύει τις παιδικές αναμνήσεις του συγγραφέα στα υπαίθρια αυτοσχέδια καταλύματα, τα λεγόμενα καλύβια ή τσαρδιά, στα οποία οι κάτοικοι του χωριού, στενεμένοι οικονομικά και βιοπαλαιστές της σκληρής και κακοτράχαλης καθημερινότητας, συλλέγουν τους καρπούς της γης για τις βιοποριστικές τους ανάγκες. Και αυτό είναι το νόημα που αξίζει η ανάγνωση της αυτοβιογραφικής ιστορίας του Σταύρου Ζουμπουλάκη, η ανάδειξη της ανάγκης για το άχθος της  επιβίωσης σε μια εποχή δύσκολη, με αντίπαλο τη φύση,  που τα προς το ζην έχουν μεγαλύτερη σημασία από την αισθητική.

• Δύο, Έλενα Μαρούτσου (Δεύτερη φωνή Ούρσουλα Φωσκόλου) εκδ. Κίχλη

Μετά τον αιφνίδιο θάνατο της μητέρας της η Μυρτώ ανακαλύπτει μια σειρά από επιστολές. Το περιεχόμενο των επιστολών κλονίζει συθέμελα την ηρωίδα η οποία ξεκινά ένα ταξίδι με αφετηρία τα ψυχικά της έγκατα και εκτείνετε μέχρι την Σέριφο των πρώτων εργατικών κινητοποιήσεων ανασκαλεύοντας το οικογενειακό της πορτρέτο και μέσω αυτού την ατομική της ταυτότητα, το μυστήριο της αιώνιας γυναικείας σεξουαλικότητας προσωποποιημένο στο δεσμό μητέρας-κόρης αλλά και όσα εγγράφονται σε αυτή τη σύνδεση που δρα μέσω του συναισθηματικού και φαντασιακού ομφάλιου λώρου. Η σκαλωσιά πάνω στην οποία θα οικοδομηθεί το μυθιστορηματικό μωσαϊκό αλλά και η ψυχική ταυτότητα της ηρωίδας αποτελείται από δύο παραμύθια. Η αφήγηση και ο λόγος των παραμυθιών εμπεριέχουν αποτυπώματα της βιωμένης τραυματικής εμπειρίας και ταυτόχρονα όλα όσα η μητέρα της Μυρτώς σκέφτηκε, φαντάστηκε, φαντασιώθηκε.  Η μητέρα δεν αφηγούνταν στην Μυρτώ παραμύθια, ούτε βέβαια τη δική της ιστορία με ευκρινή τρόπο αλλά δραματοποιούσε, στην κυριολεξία, ένα κρυφό τραύμα που προοριζόταν να παραμείνει κρυφό. Καθώς το ένα γράμμα διαδέχεται το επόμενο  και η αφήγηση προχωρεί, η όλο και πιο βαθιά αναδίφηση της διαγενεακής και υπεργενεακής κληρονομιάς της Μυρτώς θυμίζει την πορεία των μεταλλωρύχων στις μαύρες στοές της Σερίφου ορύσσοντας τα έγκατα της γης. Όταν πια συμβαίνει η μοιραία συνάντηση της Μυρτώς με το πρόσωπο κλειδί του μυστικού το μυθιστόρημα της Έλενας Μαρούτσου μετατρέπεται σε έναν πεπτικό σωλήνα ο οποίος μετασχηματίζει σε αναπαραστάσεις τις νέες πληροφορίες που ο ψυχικός χώρος της Μυρτώς μπορεί πλέον να ενδοβάλει, να αποσυνθέσει, να παραλλάξει και να αφομοιώσει δίνοντας ένα νόημα στην ιστορία της.

• Ανάποδες στροφές, Πέλα Σουλτάτου  εκδ. Καστανιώτη

Ο Μανόλης, λίγο πριν δύσει ο χρόνος, στο μεταίχμιο του παλιού με το νέο, αδυνατεί να ακολουθήσει την παρέα του στο σκυλάδικο, και πως θα μπορούσε άλλωστε αφού στην τσέπη του υπάρχουν μόνο πέντε ευρώ. Για να τιθασεύσει τα αισθήματα οργής και ζήλειας προφασίζεται το πρόβλημα υγείας που έχει, είναι ασθματικός. Στην αδυναμία του να εμπεριέξει,  να μεταβολίσει και να ενσωματώσει στο Εγώ του τον αποκλεισμό από τον Άλλο, τον φθόνο του για αυτό που έχει στην κατοχή και απολαμβάνει ο Άλλος,  αποφασίζει να επιστρέψει σπίτι και να βρει τις οικονομίες της μητέρας του για την επικείμενη κατάταξή του στο στρατό.  Στην προσπάθειά του να ανακαλύψει το κομπόδεμα βρίσκεται μπροστά σε ένα ημερολόγιο – αμαρτολόγιο της μητρός. Αν θέλουμε να δούμε τον Μανόλη να καταρρέει ψυχικά, να παλινδρομεί, να χάνει τον έλεγχο του εαυτού του, να κλυδωνίζεται η ζωή του και να τρέμει στην προοπτική της τιμωρίας – έστω και για πρώτη φορά στη ζωή του –  θα πρέπει να εμπιστευτούμε τη γραφή της Πέλας Σουλτάτου η οποία σκηνογραφεί μια παραλλαγή της τραγωδίας του Οιδίποδα.

• Ολομόναχος, Νίκος Παναγιωτόπουλος εκδ. Μεταίχμιο

Ένα μυστικό καλά κρυμμένο για πάνω από μισόν αιώνα έρχεται ανέλπιστα στην επιφάνεια για να φωτίσει το αόρατο νήμα που συνδέει τη ζωή του συγγραφέα με εκείνη του πατέρα του. Η σπαρακτική αφήγηση της οικογενειακής ιστορίας αποτελεί ένα Γράμμα στον Πατέρα – μια ετεροχρονισμένη πράξη αποδοχής της άυλης πατρικής κληρονομιάς. Την ίδια στιγμή όμως αποτελεί κι ένα είδος διαθήκης, νουθεσία και ευχή μαζί προς τον δικό του γιο – μια απεγνωσμένη προφητεία ή προκαταβολική απολογία για όσα θα του κληροδοτήσει θέλοντας και μη.

• Γάλα μαγνησίας, Κώστας Ακρίβος εκδ. Μεταίχμιο

Νεανικοί έρωτες, ποδόσφαιρο στις αλάνες, τσιγάρα στα κρυφά, φάρσες σε καθηγητές και συμμαθητές, πολιτικές ανησυχίες, σχέδια και όνειρα για το μέλλον είναι οι καθημερινές έγνοιες μιας παρέας εφήβων που μεγαλώνουν εσώκλειστοι σ’ ένα εκκλησιαστικό οικοτροφείο του Βόλου της δεκαετίας του ’70. Σε μια πόλη που καθρεφτίζεται στα νερά του παρελθόντος, σε μια χώρα που προσπαθεί σιγά σιγά να συνέλθει από τα σκοτάδια της δικτατορίας, ο κάθε άλλο παρά μεγαλόσωμος Αχιλλάκος, ο ψαρομούρης Μπράσκας, ο σωσίας του τραγουδιστή των Rolling Stones Μικ και ο αριστεροπόδαρος Ζερβής είναι έτοιμοι να ανοίξουν φτερά για τα ωραία χρόνια που έπονται, ώσπου ένα τραγικό περιστατικό έρχεται να σημαδέψει τη ζωή τους. Χρόνια αργότερα, οι ήρωες εξακολουθούν να βασανίζονται από αγωνιώδη ερωτήματα σχετικά μ’ αυτό: Τι πραγματικά συνέβη. Έγιναν όλα έτσι όπως τα θυμούνται ή μήπως η μνήμη του καθενός άλλα γεγονότα τα εξωράισε και άλλα τα αλλοίωσε προς το χειρότερο; Μπορούμε να εμπιστευτούμε αποκλειστικά και μόνο τη δική μας μνήμη ή χρειαζόμαστε και τις μνήμες των φίλων μας για να μάθουμε την αλήθεια, ακόμα κι αν αυτή πονάει;

• Μετάβαση, Rachel Cusk εκδ. Gutenberg

Μετά το χωρισμό, η Φαίη, η συγγραφέας που γνωρίσαμε στο “Περίγραμμα”, αντιμετωπίζει την απώλεια και αποφασίζει ν’ αλλάξει την πραγματικότητά της. Μετακομίζει στο Λονδίνο με τους έφηβους γιους της και τολμά να έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με ό,τι μέχρι τότε απέφευγε. Ανακαινίζει το σπίτι της, συγκρούεται με τον ένα της γιο, επανασυνδέεται με παλιούς φίλους, γνωρίζει καινούργια άτομα, συναντάει άλλους συγγραφείς και ερωτεύεται ξανά. Στη Μετάβαση βλέπουμε τον αγώνα μιας γυναίκας ν’ αγαπήσει τον εαυτό της και να πιστέψει στη ζωή.

• Και τώρα, ανθρωπάκο; , Hans Fallada εκδ. Gutenberg

Αρχές 1930: Το γερμανικό κράτος αδυνατεί να πληρώσει τα χρέη του, οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες πιέζουν για τα χρήματα τους, οι μισθοί κατρακυλούν, οι απολύσεις είναι καθημερινό φαινόμενο, η ανεργία αυξάνεται ταχύτατα, οι Ναζί επίσης.
Τρία χρόνια πριν ο Χίτλερ καταλάβει την εξουσία ο Γιοχάνες Πίνεμπεργκ και η αγαπημένη του Έμα, το Μανάρι όπως την αποκαλεί, μαθαίνουν πως πρόκειται να αποκτήσουν παιδί και αποφασίζουν να παντρευτούν. Εκείνος ελπίζει σε μια δεύτερη δουλειά, αλλά τελικά απολύεται και από αυτή που έχει. Αναγκάζονται να μετακομίσουν στο Βερολίνο. Εκεί, ανάμεσα σε κομμουνιστές, Ναζί, Εβραίους, φτωχά νοικοκυριά, πολυτελείς επαύλεις και καμπαρέ, προσπαθούν όχι απλώς να εξασφαλίσουν το ψωμί τους, αλλά και να διασώσουν την αξιοπρέπειά τους.

Καλές αναγνώσεις, καλές διακοπές

*Σύνθεση: Νίκος Λύτρας, Βάρκα με πανί (Πάνορμος, Τήνος), Λάδι σε μουσαμά

Posted in: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΑ