O Βάρναλης για τους Στοχασμούς του Σολωμού

Ο Χέγκελ στο έργο του Σολωμού και η προσέγγιση του Βάρναλη- Μια σύντομη αναφορά

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΧΟΛΕΒΑΣ 

Σαν σήμερα, 9 Φεβρουαρίου 1857, «έφυγε» ο ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι Στοχασμοί του Σολωμού. Οι Στοχασμοί δεν είναι έργο του ποιητή, αλλά σημειώσεις και αυτοσχόλια, στα ιταλικά, που μετέφρασε και δημοσίευσε ο Ιάκωβος Πολυλάς.

Κυρίαρχο ζήτημα στους Στοχασμούς είναι το περιεχόμενο τους, η σύνδεση τους με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους και το συνολικό έργο του Δ. Σολωμού, το οποίο βρίσκεται σε άμεση επικοινωνία με το σύστημα σκέψης του Γερμανού ιδεαλιστή φιλοσόφου Γκεόργκ Βίλχεμ Φρίντριχ Χέγκελ, όπως έχει αποδειχθεί από πολλούς μελετητές του ποιητή. Η σκέψη του Δ. Σολωμού έχει επηρεαστεί γενικότερα απ’ τον γερμανικό ιδεαλισμό και ιδιαίτερα, εκτός απ’ τον Χέγκελ, απ’ τις αισθητικές φιλοσοφικές απόψεις των Ιμμάνουελ Καντ και Φρίντριχ Σίλλερ¹.

Οι Στοχασμοί δημοσιεύθηκαν  το 1859, στην έκδοση των Ευρισκομένων του Δ. Σολωμού και προτάσσονται στην ποιητική σύνθεση των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Η δημοσίευση των σημειώσεων, υπό τον τίτλο Στοχασμοί του ποιητή, εξηγείται απ’ τον Ι. Πολυλά ως εξής:

«Διάφορες μελέταις εἰς τὸ ποίημα περιέχουν τὰ χειρόγραφα· τοὺς στοχασμοὺς τούτους, εἰς ἰταλικὴ γλῶσσα γραμμένους, ἀναγκάσθηκα νὰ μεταφράσω καὶ νὰ τοὺς προτάξω, ὡς εἰσαγωγήν, εἰς τὰ τρία Σχεδιάσματα, διὰ δύο λόγους, πρῶτον, ὅτι τὰ νοήματα καθ’ ἑαυτὰ εἶναι ἀξιόλογα· δεύτερον, ὅτι αὐτὰ εἶναι ὡσὰν ἡ ψυχὴ ἑνὸς πλάσματος, τοῦ ὀποίου δὲν σώζονται εἰμὴ κάποια μέλη ἀτελειοποίητα»².

Ο ποιητής και συγγραφέας Κώστας Βάρναλης, μελετητής του Σολωμού, έγραφε, το 1925, στο έργο του Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική: «Ο συγγραφέας αυτής της μελέτης θαυμάζει τον Σολωμό όσο ή και περισσότερο από κάθε άλλον. Μα μονάχα ο θαυμασμός, που κρατιέται από αντικειμενική γνώση της πραγματικότητας έχει αξία, γιατί έχει θεμέλιο. Είναι θαυμασμός δικαιολογημένος. Και με το να ‘ναι τέτοιος έχει αξιοπρέπεια, δεν πέφτει ποτές στο επίπεδο της ψευτομαρτυρίας ενάντια στα πράγματα»³.

Με αυτό το σκεπτικό στα Σολωμικά του, όπου δημοσιεύει τους Στοχασμούς όπως τους είχε μεταφράσει ο Πολυλάς, τονίζει: Οι Στοχασμοί «αποτελούνε τα άρθρα του ποιητικού ‘‘πιστεύω’’ του Σολωμού στην πιο ώριμη και πιο συνειδητή περίοδο της δημιουργικής του ζωής» και «μας βοηθούνε πολύ στην κατανόηση του κυριότερου έργου του, του έργου όλης της ζωής του, των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Μας δείχνουνε πόσο βαθιά στοχαζότανε ο πρώτος ποιητής της ξαναγεννημένης Ελλάδας και πως αντιλαμβανότανε την ποίηση: την τοποθετούσε στην απόλυτη σφαίρα του Πνεύματος, δίπλα στη Θρησκεία και στη Φιλοσοφία, όπως ο Έγελος»⁴.

Ο Κ. Βάρναλης, από νωρίς, διατύπωσε την άποψη ότι ο Σολωμός «αυτούς τους Στοχασμούς δεν τους έγραψε ούτε για να δημοσιευθούνε, ούτε για να συζητηθούνε, ούτε για ν’ αποτελέσουνε το κλειδί του ποιήματος του. Ήταν αισθητικές και τεχνικές σημειώσεις, που ενδιαφέρανε μονάχα αυτόν τον ίδιον»⁵. Πρόκειται, γράφει, για «μια σειρά οδηγητικές εντολές για τη δουλειά του, εντολές, που δεν τις γέννησε το μυαλό του απευθείας και από μονάχο του», αλλά «είναι παρμένες από τα ‘‘Αισθητικά μαθήματα’’ του Εγέλου και τις ‘‘Αισθητικές πραγματείες’’ του Σίλλερ»⁶.

Ο Κ. Βάρναλης, εφαρμόζοντας αυτό που αρχικά είπε («μονάχα ο θαυμασμός, που κρατιέται από αντικειμενική γνώση της πραγματικότητας έχει αξία., γιατί έχει θεμέλιο»), επισημαίνει: «Οι Στοχασμοί αν δεν είναι πρωτότυπα εφευρήματα του ‘‘μεγάλου νοός’’ του Σολωμού, δεν είναι και κρύες τεχνικές και θεωρητικές ρετσέτες παρμένες από το Μουσείο των αισθητικών συστημάτων και των πρακτικών οδηγών της τέχνης. Είναι ζωντανά ιδεολογικά αντιφεγγίσματα της καινούριας τότε κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας. Κείνα τα χρόνια γινότανε σε όλη την Ευρώπη η νέα κατάταξη της κοινωνικής διάρθρωσης. Η αστική τάξη πήρε και έπαιρνε στα χέρια της εξουσία και οργάνωνε εθνικά κράτη. Αυτή η ριζική μεταβολή στον ‘‘έξω’’ κόσμο, έφερνε σωρό μεταβολές και στον ‘‘μέσα’’: στον πνευματικό και ηθικό»⁷.

Υπογραμμίζει, μάλιστα, πως «όποιος, όμως τους θεωρεί πρωτότυπες σκέψεις του ποιητή ή αιώνιες αλήθειες, που ο καθένας θα έπρεπε να τις ξέρει, όποιος εμπιστεύεται μονάχα στη διαίσθηση» «αυτός θα καταλάβει ό, τι ο ίδιος θέλει κι όχι ό, τι ο ίδιος ο Σολωμός εννοεί»⁸.

***

1.Για περισσότερα βλ. Γιώργος Βελουδής, Διονύσιος Σολωμός. Ρομαντική ποίηση και ποιητική. Οι γερμανικές πηγές, Γνώση, Αθήνα 1989, Κώστας Βάρναλης, Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική (φιλολογική επιμέλεια: Γιώργος Βελουδής), Κέδρος, Αθήνα 2000, σ.71- 121, Διονυσίου Σολωμού Στοχασμοί (επιμέλεια ιταλικού κειμένου.: Massimo Perri, προλεγόμενα – μετάφραση: Στυλιανός Αλεξίου, φιλοσοφικός σχολιασμός: Κώστας Ανδρουλιδάκης), Στιγμή, Αθήνα 1999, σ. 50- 96 2. Δ. Σολωμός, Τα ευρισκόμενα, Αντ. Τερζάκη («Πολυλά»), Κέρκυρα 1859, σ. 225. Σημειώνεται ότι, λόγω αδυναμίας να εντοπισθεί αντίγραφο της έκδοσης των Ευρισκομένων, το απόσπασμα και οι πληροφορίες «αλιεύτηκαν» από την έκδοση Διονυσίου Σολωμού «Στοχασμοί» στους «Ελεύθερους Πολιορκισμένους» (ιταλικό κείμενο – μετάφραση – εισαγωγή – σχόλια: Γιώργος Βελουδής), Περίπλους, Αθήνα 1997, σ. 12. .3. Κώστας Βάρναλης, Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική (φιλολογική επιμέλεια: Γιώργος Βελουδής), Κέδρος, Αθήνα 2000, σ. 10. 4.Κώστας Βάρναλης, Σολωμικά, «Οι στοχασμοί του ποιητή», Κέδρος, Αθήνα 1957, σ. 89. 5.Ό. π, σ. 89. 6.Ό. π, σ. 90. 7.Ό. π, σ. 93. 8.Ό. π, σ. 93- 94.

Posted in: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΑ,ΠΡΟΣΩΠΑ