Σύνδρομο της Στοκχόλμης στην παρισινή Ντίσνεϊλαντ

Pierre Souchon

Οι αποκαλύψεις των LuxLeaks έριξαν φως στις πρακτικές φοροαποφυγής του ευρωπαϊκού κλάδου της Ντίσνεϊ. Αυτές οι ενοχλητικές πληροφορίες αποκρύπτονται στο διάσημο πάρκο αναψυχής που βρίσκεται έξω από το Παρίσι, όπου ευδοκιμεί το όραμα μιας συναινετικής επιχείρησης, συσπειρωμένης γύρω από κοινές αξίες. Ένα πραγματικό παραμύθι…
Στον κήπο του σπιτιού στη Μαρν-λα-Βαλέ, καμιά ντουζίνα άτομα συνωστίζονται γύρω από το πρώτο μπάρμπεκιου της χρονιάς. «Σχεδόν όλοι οι κάτοικοι της συνοικίας εργάζονται στην Ντίσνεϊ. Κυρίως ως στελέχη», επισημαίνει ο Ολιβιέ (1). Πλέον οδηγός σε διανομές, ο πρώην υπάλληλος της παρισινής Ντίσνεϊλαντ μοιράζεται το μικροσκοπικό σπίτι με τρεις συναδέλφους: το ύψος των ενοικίων στην καινούργια πόλη απαγορεύει σε αυτούς τους νεαρούς μισθωτούς να αναλάβουν μόνοι το ενοίκιο ενός μικρού στούντιο. Ενώ αρχίζουν να κυκλοφορούν οι μπύρες, ο Ραφαέλ ανάβει τσιγάρο. Οικογενειάρχης, έχει προσληφθεί στην Ντίσνεϊλαντ από το 1992, μόλις το γιγαντιαίο πάρκο αναψυχής είχε αρχίσει να λειτουργεί. «Είμαστε δεκαπέντε χιλιάδες cast members [μέλη του θιάσου] (2), υπάρχουν πέντε χιλιάδες ειδικότητες. Είναι μια πόλη μέσα στην πόλη. Έχω κάνει πολλές και διάφορες δουλειές: περιποίηση κήπων, καθαρισμό, ασφάλεια… Αυτή η ποικιλία στην απασχόληση είναι πραγματική πολυτέλεια. Ποιο άλλο “μαγαζί” θα σου πρότεινε κάτι τέτοιο;».
Όταν ήρθε να εργαστεί για την αμερικανική πολυεθνική, με το απολυτήριο του Λυκείου στην τσέπη, ο Ραφαέλ ήταν 20 ετών. «Ήμασταν μια οικογένεια, χιλιάδες νέοι προσληφθέντες απ’ όλη την Ευρώπη και από όλο τον κόσμο. Τα Σαββατοκύριακα, στους αγρούς γύρω από την πόλη, κάναμε απίστευτα πάρτι τέκνο. Τα πρωινά της Κυριακής, πολύ συχνά αναπτύσσονταν διμοιρίες ΜΑΤ με σκύλους στην περιοχή… Παίρναμε τα ναρκωτικά με τις χούφτες!» Τα μάτια του φωτίζονται: «Προέκυπταν περίεργες καταστάσεις… Την κοπέλα που έκανε την Ωραία Κοιμωμένη πάνω στην άμαξα, το προηγούμενο βράδυ την είχες δει λιώμα από το έκστασι σε αμφιλεγόμενες στάσεις… Και τώρα, με υπερφροντισμένο μακιγιάζ, έκανε τσαχπινιές στα πιτσιρίκια!».
«Αυτό ακριβώς είναι η Ντίσνεϊ», υπερθεματίζει η Σοράγια, και αυτή υπάλληλος από το ξεκίνημα της λειτουργίας του πάρκου. «Γιορτή μέσα, γιορτή έξω, ομαδικό πνεύμα! Υπάρχει μια εξαιρετική εγκαρδιότητα… Επιπλέον, ζούμε και στιγμές έξω από τα συνηθισμένα». Καθώς της επισημαίνουμε ότι κανένα μέλος της διεύθυνσης δεν προσπάθησε να διεισδύσει στο μπάρμπεκιου προκειμένου να επιτηρήσει τα λεγόμενα των υπαλλήλων, επιμένει: «Μα η Ντίσνεϊ είναι πραγματικά ξεχωριστή! Παραβρέθηκα στην επίσκεψη του Τζορτζ Μπους του πρεσβύτερου το 1994! Λίγο αργότερα, είχε έρθει ο βασιλιάς του Μαρόκου. Επιθεωρεί τα cast members μέσα από το επίσημο αυτοκίνητό του· φτάνει κάποια στιγμή στο ύψος μου: “Σαλάμ αλέκουμ!” Τον χαιρετώ κι εκείνος σταματά για να μου πιάσει κουβέντα στα αραβικά! Δεν μπορείς να ζήσεις αλλού κάτι τέτοιο».
Πάντως, η εξαίρεση που λέγεται Ντίσνεϊ οφείλεται κυρίως στη μεθοδική, σχεδόν εμμονική φροντίδα που επιδεικνύει η εταιρεία προκειμένου να αμβλύνει τις παραδοσιακές σχέσεις εργασίας: «Εργαζόμαστε όλοι πάνω στο ίδιο σενάριο, μιλάμε την ίδια γλώσσα της σόου-μπίζνες Ντίσνεϊ», ισχυρίζεται το φυλλάδιο Μιλάτε τα Ντίσνεϊ; (3). «Υποδεχόμαστε ένα κοινό, όχι ένα πλήθος. Το κοινό μας αποτελείται από επισκέπτες και όχι από πελάτες. Δεν έχουμε αστυνομικούς ή φύλακες, αλλά cast members ασφαλείας. Έχουμε αμφιέσεις και όχι στολές». Η διευθύντρια επικοινωνίας της Ντίσνεϊλαντ Παρισίων, Κάθυ Πιανόν, εκμηδενίζει κάθε σκεπτικισμό: «Σε εμάς, υπάρχει συναίνεση. Πολλά από τα cast members μας έχουν αφιχθεί από την αρχή της περιπέτειας. Μπορεί να έχουν εργασθεί επί είκοσι χρόνια στη συντήρηση των μηχανημάτων και σήμερα να είναι σεφ εστιατορίων. Εκείνοι έχτισαν το πάρκο, είναι το δικό τους έργο ζωής».
Πράγματι, πάνω από τα τρία τέταρτα των στελεχών προέρχονται από εσωτερικές προαγωγές. Εξάλλου, η επιχείρηση καυχιέται για το γεγονός ότι το 86% των υπαλλήλων της έχουν συμβάσεις αορίστου χρόνου, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων είναι πλήρους ωραρίου, με μέσο μισθό περίπου 2.150 ευρώ μεικτά. Στην παρισινή Ντίσνεϊλαντ, οι παλιοί ανταγωνισμοί του κόσμου της εργασίας έχουν λοιπόν μάλλον εξαφανιστεί, μην επιβιώνοντας πλέον παρά μόνο στο κεφάλι μερικών μη εκλεπτυσμένων μαρξιστών: «Όλοι μας εργαζόμαστε για το όνειρο και όλος ο κόσμος είναι θαυμαστής της φίρμας μας», συνεχίζει η Πιανόν. «Οι λογικές της εναντίωσης είναι βάσιμες σε επιχειρήσεις με διαχωρισμούς, όπου μπαίνεις ειδικευμένος εργάτης και καταλήγεις ειδικευμένος εργάτης. Αυτό είναι Οι Μοντέρνοι Καιροί, δεν είναι η Ντίσνεϊ». Αγνοούμε αν υπέβαλε αυτή την ανάλυση στον 42χρονο Σαϊντού από το Μάλι, υπάλληλο σε μια εταιρεία καθαρισμού, υπεργολάβο της Euro Disney (4), που έρχεται κάθε μέρα από τη Σαρτρ για πέντε ώρες σκουπίσματος.
Μπρελόκ, κούπες και γιγαντιαίες λούτρινες φιγούρες
Αφού δοκιμάσαμε τα λουκάνικα, ο Ολιβιέ μάς πηγαίνει με το αυτοκίνητο σε ένα γειτονικό νοσοκομείο. Εκεί, η φίλη του Στεφανί αναρρώνει από μια εγχείρηση. Μέσα στο δωμάτιό της, είναι αδύνατο να ξεφύγεις από τα μπρελόκ, τις κούπες, τις αφίσες και τις γιγαντιαίες λούτρινες φιγούρες Ντίσνεϊ: «Είναι πάθος! Και δεν μπορείς να καταλάβεις σε ποιον βαθμό με υποστήριξαν οι άνθρωποι της δουλειάς», λέει με φλόγα η υπάλληλος της εταιρείας, ενθουσιασμένη που η Αμερικανίδα ηθοποιός Αντζελίνα Τζολί βρίσκεται ανάμεσα στους επικείμενους επισκέπτες του πάρκου. Ψυχραμένη με ένα μέρος της οικογένειάς της, η Στεφανί σε ανταπόδοση έλαβε τις ευχές για καλή ανάρρωση από τον πρόεδρο της Euro Disney, Φιλίπ Γκας (5), του οποίου η γεμάτη αστέρια κάρτα στολίζει το κρεβάτι της: «Αγαπητή Στεφανί, νιώθω πραγματική ευχαρίστηση, καθώς μαθαίνω ότι κάνεις προόδους. Σε σκεφτόμαστε συνεχώς».
Η Σοφί, τακτική επισκέπτρια της κλινήρους φίλης της, εγκαθίσταται στο δωμάτιο. Μοδίστρα στην Ντίσνεϊλαντ, βρίσκει τη δουλειά της «εκπληκτική»: «Μοχθούμε για μια απίθανη ιστορία, ακόμη κι αν μερικοί το παρατραβάνε: τα συλλέγουν όλα, τα κουκλάκια, τα λούτρινα, τις ταινίες… Δεν πρέπει να υπερβάλλουμε κιόλας». Παίρνοντας το τηλέφωνό της, αρχίζει να εμφανίζει στην οθόνη για παραπάνω από μισή ώρα τις φωτογραφίες των τελευταίων δημιουργιών της, όπως και τα καινούργια παρτέρια του πάρκου, που αναπαριστούν αιλουροειδή και λιοντάρια. Καθώς διακωμωδούμε καλόκαρδα τον ορισμό της περί «υπερβολής», ένας σαραντάρης με κοστούμι και γραβάτα χτυπάει την πόρτα. Μέλος της διοίκησης της Euro Disney, ανήκει στον στενό κύκλο του Γκας. Η εθιμοτυπική επίσκεψή του δεν αργεί να πάρει και μια δυσάρεστη τροπή αφού, με το που τον αντικρίζει, κλονισμένη από τη συγκίνηση, η Στεφανί χάνει την αυτοκυριαρχία της και βάζει τα κλάματα για αρκετή ώρα. Προκειμένου να φανεί ευγενής, ο επισκέπτης δεν έχει τίποτε το ιδιαίτερο να πει για όλα αυτά και γρήγορα αποσύρεται. «Σε ποια άλλη δουλειά θα είχες τέτοια υποστήριξη; Είναι απλώς μαγικό», τραυλίζει η Στεφανί, έχοντας μόλις μετά βίας συνέλθει από το σοκ.
Αφιερώνει ένα μέρος του ελεύθερου χρόνου της, κατά τη διάρκεια των Σαββατοκύριακων ή των διακοπών της, ως εθελόντρια στην Ντίσνεϊλαντ, όπως και σχεδόν εξακόσιοι από τους συναδέλφους της – οι voluntEARS, όπως αποκαλούνται στο εταιρικό λεξιλόγιο. Δίνει χέρι βοήθειας στη διακόσμηση ή ακόμη ξεναγεί στο πάρκο νέους από μειονεκτούσες κοινωνικές ομάδες: «Δεν έχουν πάει ποτέ πουθενά. Είναι η έξοδός τους, η περιπέτειά τους –και μένουν με το στόμα ανοιχτό. Είναι πάρα πολύ όμορφο να βλέπεις κάτι τέτοιο». Θα ήταν εθελόντρια το Σαββατοκύριακο αν δούλευε σε εργοστάσιο; «Α, ποτέ!», απαντάει. «Όμως εδώ είναι η Ντίσνεϊ, είναι… άλλο πράγμα. Είναι μαγεία, είναι όνειρο».
Για τους πελάτες, το όνειρο αυτό έχει τίμημα: μετά την πιεστική απαίτηση των δύο παιδιών της, ξελογιασμένων από την ταινία κινουμένων σχεδίων Ψυχρά κι Ανάποδα (Frozen), η Μύριελ τα πήγε να περάσουν το χριστουγεννιάτικο ρεβεγιόν στην Ντίσνεϊλαντ. «Έκανα οικονομίες τον μισό χρόνο, βάζοντας στην άκρη όποια επιπλέον χρήματα κέρδιζα», αφηγείται η μητέρα, που δουλεύει ως εργάτρια με προσωρινά συμβόλαια και ήρθε από την Ουάζ του γαλλικού βορρά. «Με τα εισιτήρια, τα γεύματα, τη διαμονή εκεί και τις μετακινήσεις, χρειάστηκα πάνω από 500 ευρώ – χωρίς να υπολογίσουμε τα μικροδωράκια. Αλλά τα παιδιά ήταν εκστασιασμένα, ακόμη μου μιλούν γι’ αυτό… Είναι αλήθεια, η Ντίσνεϊ είναι παραμυθένια».
Έχουμε πλέον πειστεί: τα cast members που μπήκαν νέοι στην επιχείρηση, με εορταστική διάθεση, επωφελούνται από τις εσωτερικές προαγωγές μέσα σε μια ατμόσφαιρα ονείρου, όπου μια κοινότητα συμφερόντων ενώνει δεκαπέντε χιλιάδες άτομα κάτω από το λάβαρο της μαγείας. Το επιβεβαιώνουμε ωστόσο και με τα συνδικάτα. Αν και όλα έχουν εκπροσώπηση στην Ντίσνεϊλαντ, μόνο η Γαλλική Δημοκρατική Ομοσπονδία Εργασίας (CFDT, Confédération Française Démocratique Du Travail), το πιο μαχητικό σωματείο της επιχείρησης, δέχθηκε να μας συναντήσει. «Οι άνθρωποι εξελίσσονται μέσα στον υπέροχο κόσμο της Ντίσνεϊ», επιβεβαιώνει η Τζαμίλα Ουάζ, συνδικαλιστική εκπρόσωπος. «Η γλώσσα που χρησιμοποιεί η διοίκηση, η επίκληση του ονείρου, λειτουργεί πολύ καλά και αποτελεί το κυριότερο πρόβλημά μας. Οι μισθωτοί δεν έρχονται να μας δουν παρά μόνο όταν βρεθούν με την πλάτη στον τοίχο». Ο Μπενουά Γκαλοπέν, εκλεγμένος εκπρόσωπος και αυτός, θλίβεται με αυτό «το σύνδρομο Πήτερ Παν, με υπαλλήλους που έχουν παραμείνει παιδιά στο μυαλό και δέχονται να λένε “Προχωρήστε, παρακαλώ” μέσα στο πάρκο επί εικοσιπέντε χρόνια».
Αν πιστέψουμε τα λεγόμενά τους, η κρυμμένη όψη των σκηνικών είναι φτιαγμένη από ευνοιοκρατικές προσλήψεις, από υπερπροσοντούχους μισθωτούς με ελαστική σχέση εργασίας που πληρώνονται με το κατώτατο ημερομίσθιο, από εθνοτικές διακρίσεις, από υπεργολάβους που πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης… Όταν όμως ρωτούμε τους ακτιβιστές για τους στόχους τους, ο Γκαλοπέν προτιμά να επικαλεστεί «έναν έλεγχο στην καριέρα και ρυθμίσεις σχετικά με τον σεβασμό της ανθρώπινης υπόστασης: ο εργοδότης μόνο κερδισμένος μπορεί να βγει από κάτι τέτοιο». Διαβεβαιώνει ότι ο επιθετικός συνδικαλισμός στην Ντίσνεϊλαντ προσκρούει «στους εργασιακούς εκβιασμούς, αφού μας υπενθυμίζουν αδιάκοπα το κολοσσιαίο χρέος που βαρύνει το πάρκο και που μας έχει κοστίσει αρκετές ανακεφαλαιοποιήσεις». Επιπλέον, εκφράζει τη λύπη του για την έλλειψη υποστήριξης από τις εθνικές δομές του σωματείου του, η οποία θα ήταν παραπάνω από χρήσιμη σε μια επιχείρηση όπου η παράδοση συνδικαλισμού είναι ανύπαρκτη και η όποια μορφή αγώνα πρέπει να επινοηθεί εξαρχής: «Απέναντί μας έχουμε τη Walt Disney Company. Αυτοί τρέχουν με Φερράρι κι εμείς με Φίατ 500… ».
Παρά τις αντιξοότητες, κάποιοι αντέχουν. Οδοκαθαριστής όταν άρχισε να λειτουργεί το πάρκο, ο Ντανιέλ Ροβεντό, σαραντάρης πλέον, καταδικάστηκε έκτοτε σε παραμονή στη βάση της επαγγελματικής κλίμακας, εξαιτίας της συνδικαλιστικής δράσης του. Κατά τα φαινόμενα, δεν θεραπεύθηκε: «Το μόνο πράγμα που με απασχολεί είναι η υπεράσπιση του μισθοσυντήρητου».
Η μεγάλη κόρη του Ραφαέλ τραβάει τον πατέρα της από το μανίκι: «Μπαμπά, αγχώνομαι… Πρέπει να φύγουμε». Το απόγευμα, η Λέα συμμετέχει στις προκριματικές φάσεις του γαλλικού πρωταθλήματος cheerleading – είναι μαζορέτα. Στο γυμνάσιο Ολύμπ-ντε-Γκουζ της γειτονικής πόλης Σερρίς, γύρω στα πεντακόσια άτομα εμψυχώνουν τις ομάδες, οι οποίες σχεδόν στο σύνολό τους αποτελούνται από έφηβες: «Let’s go, Σαβινί, let’s go! Let’s go, Σαραντόν, let’s go!».
Η επίδειξη γίνεται εξ ολοκλήρου στα αγγλικά: «Fight! Win!» («Αγωνιστείτε! Νικήστε!»). Τη διαχείριση αυτού του αθλήματος που εισήχθη από την άλλη όχθη του Ατλαντικού, έχει αναλάβει η Γαλλική Ομοσπονδία Αμερικανικού Ποδοσφαίρου: «Στις κοινότητες του Βαλ ντ’ Ερόπ (6) αναπτύσσεται όλο και περισσότερο, χάρη στην επίδραση της Ντίσνεϊ», επιχαίρει η Ανν, η μητέρα της Λέα, που και εκείνη εργάζεται στο πάρκο από την εποχή των εγκαινίων του. Αρχικά στην υποδοχή, κατάφερε να γίνει «senior manager»: «Είναι φανταστική επιχείρηση!», μας διαβεβαιώνει, ακόμη πιο ενθουσιασμένη, μια και προκρίθηκε η ομάδα της κόρης της.
«Αν γίνει επανάσταση… »
Επιστρέφοντας στο σπίτι του Ολιβιέ καθώς βραδιάζει, τσουγκρίζουμε τα ποτήρια μας γιορτάζοντας τη νίκη, ρίχνοντας ταυτόχρονα αφηρημένες ματιές στο κανάλι BFM-TV. Η συζήτηση έχει θέμα την αυξανόμενη απήχηση της άκρας δεξιάς –ο Ολιβιέ και οι φίλοι του δεν έχουν ψηφίσει ποτέ: «Οι πολιτικοί είναι όλοι τους σάπιοι, παλιάνθρωποι». Η Σοράγια οργίζεται «και με τους ουτοπιστές, τον Μελανσόν, τον Μπεζανσνό (7)… Και ύστερα, όταν πρέπει να ψάξεις για διαμέρισμα, μετά από όλα αυτά τα ωραία λόγια, είσαι τελείως μόνος σου». Ωστόσο, όλοι τους δηλώνουν πως «απεχθάνονται το σύστημα», όπως και τους δημοσιογράφους, «που χειραγωγούν τις ειδήσεις και αραδιάζουν ό,τι τους κατέβει στο κεφάλι»: «Αν γίνει επανάσταση, θα την υποστηρίξουμε».
Η Euro Disney μερικές φορές φιλοξενείται στα πρωτοσέλιδα των οικονομικών εφημερίδων. Καθώς βρίσκεται σε οικονομική στασιμότητα, παρά την κατοχή της πρώτης θέσης στους ευρωπαϊκούς τουριστικούς προορισμούς, το πάρκο αναψυχής χρειάστηκε στην αρχή της χρονιάς ανακεφαλαιοποίηση ύψους ενός δισ. ευρώ (8).
Ως εκ τούτου, η διεύθυνση επιμένει ότι η μισθολογική συγκράτηση είναι περισσότερο από ποτέ απαραίτητη απέναντι στις δυσκολίες. Ωστόσο, δεν φάνηκε το ίδιο ομιλητική όταν η Ντίσνεϊ προσέλκυσε την προσοχή μιας διεθνούς κοινοπραξίας ερευνητών δημοσιογράφων: προκειμένου να αποφύγει τη σκληρή φορολόγηση στις ΗΠΑ και τη Γαλλία, ο αμερικανικός γίγαντας έθεσε σε λειτουργία έναν περίπλοκο χρηματοπιστωτικό μηχανισμό στο Λουξεμβούργο, συμπληρωμένο με μια επιχειρηματική οντότητα στις Νήσους Καϊμάν, ο οποίος της επέτρεψε να κάνει ουσιαστικές εξοικονομήσεις, με συντελεστή φορολόγησης μικρότερο του 1% μεταξύ του 2009 και του 2013 (9). Με αυτό το εγχείρημα, το γαλλικό δημόσιο ταμείο έχασε περίπου 16 εκατομμύρια ευρώ.
Η στρατηγική μοιάζει ξεκάθαρη: Το «ξεζούμισμα» της ευρωπαϊκής θυγατρικής του κολοσσού Ντίσνεϊ δείχνει να έχει οργανωθεί μεθοδικά με εργαλεία χρηματοπιστωτικής βελτιστοποίησης. Ματαίως αναζητούμε ανάλογες πληροφορίες στα φυλλάδια και στα περιοδικά των σωματείων της επιχείρησης. «Τις αποκαλύψεις των LuxLeaks πρέπει επιτέλους να τις διαβάσουμε», αναστενάζει ο Γκαλοπέν. «Οι συνδικαλιστές δεν ενθουσιάζονται κατ’ ανάγκην με μια τέτοια προοπτική…». Ωστόσο, θα ήταν μια καλή ευκαιρία να αρχίσει να καταρρίπτεται ο μύθος της επιχείρησης που συνασπίζεται γύρω από ένα «όνειρο» και μια «συναίνεση» –τη συναίνεση των εραστών της φοροαποφυγής στο Μέγα Δουκάτο του Λουξεμβούργου;
Τελικά, μόνο η Πιανόν επικαλέστηκε την «αλλοτριωτική» διάσταση της εργασίας της: «Δεν θα εξαντλήσω την επαγγελματική πορεία μου στην Ντίσνεϊ». Έχει απασχοληθεί σε διάφορες θέσεις στους γαλλικούς πολυεθνικούς κολοσσούς Vinci, Vivendi και Veolia: «Πρέπει να κινείσαι, να μην παραμένεις υπερβολικά πολύ καιρό, όποια και αν είναι η επιχείρηση. Προκειμένου να διατηρήσεις την αυτοδιάθεσή σου».

1. Τα ονόματα έχουν διαφοροποιηθεί για την προστασία των συνεντευξιαζομένων.
2. Οι υπάλληλοι της παρισινής Ντίσνεϊλαντ αποκαλούνται cast members. Επίσης, αποκαλούν τον πελάτη guest και τα παρασκήνια backstage.
3. Αναφέρεται από τη Véronique Chesneaux, «Une socioanthropologue dans les coulisses de Disneyland Paris», Socio-anthropologie, n° 2, Παρίσι, 1997.
4. (Σ.τ.M.) Η Euro Disney είναι η εταιρεία που διαχειρίζεται το πάρκο αναψυχής Disneyland Paris.
5. Έκτοτε ορίστηκε πρόεδρος του Shanghai Disney Resort.
6. (Σ.τ.M.) H Val d’Europe είναι η νέα πόλη που δημιουργήθηκε στην περιοχή της Μαρν-λα-Βαλέ, σε συνεργασία με την Ντίσνεϊ, ώστε να υπάρχει κατοικημένη περιοχή κοντά στην Ντίσνεϊλαντ. Αποτελείται από πέντε κοινότητες.
7. (Σ.τ.M.) Ο Jean-Luc Mélenchon και ο Olivier Besancenot είναι ηγετικές φιγούρες της κατακερματισμένης γαλλικής Αριστεράς.
8. «En difficulté, Euro Disney doit être recapitalisé», «Les Echos», Παρίσι, 7 Οκτωβρίου 2014.
9. (9) «De nouvelles révélations sur l’évasion fiscale des multinationales au Luxembourg», «Le Monde», 9 Δεκεμβρίου 2014.

Posted in: ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ