Το σχολείο της κοινότητας ή το εξωστρεφές σχολείο της κρίσης

Χαράλαμπος Μπαλτάς

Όλα ξεκινούν με μονόλογο:

«Δεν θα πούμε ότι ο περίπατος είναι αντιφασιστικός. Κάνετε προπαγάνδα ή θα θεωρηθεί έτσι. Θα τον πούμε εκδρομή. Θα πούμε ότι πήγατε εκδρομή. Και δεν θα σταθείτε στο δρόμο. Γιατί μπορεί  να σας απολύσουν οι γονείς. Αν σας δουν στο δρόμο, θα πουν ότι δεν κάνετε μάθημα και περπατάτε. Και θα πάτε σ’ όλους αυτούς τους σταθμούς; Είναι πολλοί. Οχτώ σταθμοί είναι πολλοί. Σε δύο θα πάτε. Και να κάθεστε εκεί να κάνετε το μάθημα. Να φαίνεται ότι κάνετε μάθημα. Διαφορετικά θα πουν ότι περπατούσατε στη γειτονιά. Κι όχι να καθίσετε κάπου. Απαγορεύεται. Θα σας δουν οι γονείς και θα σας απολύσουν.
Κι όχι στο καφενείο. Μου είπαν πως διαβάσατε την άλλη φορά ποίηση στο καφενείο. Πάτε τα παιδιά στο καφενείο; Σε είδαν οι γονείς; Ωχ, έχουν έτοιμη την απόλυση! Αλλά όχι, δεν το λέμε απόλυση. Το λέμε επιμόρφωση. Το σύστημα δεν απολύει. Επιμορφώνει. Εγώ, αν είχα το παιδί μου στο σχολείο δεν θα το πήγαινα στο καφενείο. Ποιος ξέρει ποιος πάει εκεί; Τέλος πάντων, θα πούμε ότι πήγατε εκδρομή. Το κείμενο το ετοιμάσατε; Στόχους, Σκοπούς για τον Σύμβουλο; Τι; Αυτό είναι το κείμενο που γράψατε; Αν το δει ο σύμβουλος θα διαφωνήσει. Δεν είναι αυτό κείμενο, πάρτε το πίσω για διόρθωση Άλλαξε αυτή τη λέξη. Όχι αντιφασιστικός περίπατος. Εκδρομή. Κανονικά δεν θα έπρεπε να βγείτε έξω. Αλλά, ας το σκεφτώ λίγο. Δύο σταθμούς; Συμφωνούμε; Εντάξει, βγείτε».
Και δεν τελειώνουν εκεί
Εκδρομή; Τι με έκανε να σκεφτώ τον Γιάνους Κόρτσακ[1] στην ταινία του Αντρέι Βάιντα, Η θυσία του Κόρτσακ (1990); Σ’ αυτή την εκδρομή στην ταινία ο περίπατος ήταν φασιστικός, γιατί τα παιδιά ήταν να πάνε στους φούρνους της Τρεμπλίνκα. Λέμε ότι θα πάμε εκδρομή στα παιδιά για να είναι χαρούμενα. Ο θάνατος, η κοινότητα, το σχολείο και η εκδρομή, όλα αυτά προστίθενται μαζί και μας κάνουν μια σχολική κοινότητα υπό διωγμό. Τι σκληρή έξοδος, όχι λυτρωτική όπως στη Βίβλο, αλλά Ελευθέρων Πολιορκημένων.  Ήταν έξοδος από το σχολείο, όπως έκαναν κάθε φορά για να πάνε να παίξουν. Μόνο που αυτή τη φορά ο Κόρτσακ, όταν είπε στα παιδιά ότι θα πάνε εκδρομή, εννοούσε κάτι άλλο. Εννοούσε να φορέσουν τα καλά τους  για να πάνε στον ουρανό. Όμως έγινε με τον Αλέξανδρο, τον μαθητή μας.
Αυτή ήταν μια μικρή αναδρομή στη ιστορία του ολοκαυτώματος. Το να βγαίνεις έξω από το σχολείο έχει την ιστορία του. Στα καθ’ ημάς έξοδος από το σχολείο είναι οι παιδαγωγικοί πειραματισμοί στις αρχές του αιώνα, κυρίως στα χωριά, κοντά στη φύση, το υπαίθριο σχολείο στο Πεδίο Άρεως,[2] τα μαθήματα στα βουνά από τους δασκάλους και τις δασκάλες μας του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και οι απεργίες, όπως αυτή των δασκάλων του 2006. Το μάθημα στα βουνά ήταν στη φύση, αντάρτικο, υπαίθριο και φιλότιμο από μέρους του εκπαιδευτικού, καθώς τα σχολεία είχαν καταστραφεί.[3] Τότε όμως, η κοινότητα με την παραδοσιακή της έννοια, ήταν ορατή. Σήμερα όμως, τι σημαίνει ένα σχολείο της κοινότητας [CommunitySchool];[4] Τι σημαίνει να βγούμε στην κοινότητα; Η απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα χρειάζεται επιστροφή στη θεωρία. Η κοινότητα καταρχήν δεν υφίσταται από μόνη της ως έννοια. Η διαδρομή από το σχολείο στις δομές της κοινότητας, μέσα από την αποσχολειοποίηση [deschooling][5] είναι αυτή που συμβάλλει στην παραγωγή της έννοιας της κοινότητας [Community]. Το σχολείο της κοινότητας σήμερα αντλεί το παρεχόμενό του από την αρχιτεκτονική, αλλά και το χώρο της Αγωγής Υγείας,[6] και ενώνει την κριτική με τη θεσμική παιδαγωγική. Η παραδοσιακή χρήση της κοινότητας στη χώρα μας αφορούσε την Τοπική Αυτοδιοίκηση, όπως ήταν και το πνεύμα του ν. 1566/ 1985, για το σχολείο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, όμως τώρα, το πνεύμα του νόμου είναι ανενεργό. Το πνεύμα αυτό αφορά τη συλλογική δράση, τα αιτήματα, την αναγνώριση και την ικανότητα για ενδυνάμωση, μέσα και από τη στήριξη αδύναμων ομάδων.[7] Επίσης στο απώτερο παρελθόν η μαθητική κοινότητα αφορούσε στην αυτοδιοίκηση των παιδιών, το σχολικό συνεταιρισμό, τις μαθητικές εκλογές και τις πρωτοβουλίες των αντιπροσώπων των παιδιών στο σχολικό συμβούλιο. Αυτά τα δικαιώματα του παιδιού, τα αποκαλούμενα και δικαιώματα της ελευθερίας (άρθρα 12 – 17), σήμερα έχουν ατονήσει, καθώς πρυτανεύει η ασφάλεια. Και ασφάλεια σημαίνει εν πολλοίς να μένεις μέσα στο σχολείο. Αλλά μια πόρτα, όπως στο σχολείο των Καλαβρύτων, πάντα μας περιμένει.[8]

Η λογική των δικτύων

Η κοινότητα [Community] αποκτά το νόημά της επίσης μέσα από τα δίκτυα, υλικά και ψηφιακά. Αν τα υλικά δίκτυα χαρακτηρίζονται για τις θερμές και σταθερές σχέσεις τους, τα ψηφιακά χαρακτηρίζονται για τις ασθενείς σχέσεις τους. Η λογική των ψηφιακών δικτύων είναι διαφορετική από το σχολείο της κοινότητας, καθώς αυτό επιμένει στη «νήσο» από τα κτίρια και τους ελεύθερους χώρους, τις διαδρομές, την παιδαγωγική της αφής, τις πολλές κοινότητες, την οικειότητα, τις σθεναρές σχέσεις, την καθημερινότητα και την ‘παράλληλη’ κοινωνία. Η αποσχολειοποίηση [deschooling] και το σχολείο της κοινότητας εντάσσεται σ’ αυτό το πλαίσιο της λογικής των δικτύων που αντιτάσσεται στο σχολείο – φυλακή και συνδυάζει την αρχιτεκτονική με την Αγωγή Υγείας. Έτσι είναι σαφής η προτεραιότητα του υλικού χώρου και της αντίστοιχης χωρικής νοημοσύνης, έναντι της ψηφιακής αναπαράστασης του σχολείου μέσα  από τον υπολογιστή, όπως γίνεται με την λογική των δικτύων στον ψηφιακό κόσμο. Το ζήτημα του ανοιχτού προς τα μέσα σχολείου ή ανοιχτού προς τα έξω, είναι αυτό που σηματοδοτεί αυτόν το στοχασμό. Η κριτική στην ανοιχτότητα είναι ακόμη και σήμερα ισχυρή.[9] Η συσχέτιση του σχολείου της κοινότητας με άλλους χώρους είναι αυτό που αποκαλούμε ‘δίκτυα’ κι από αυτά αντλούμε μια κουλτούρα οριζοντιότητας, αντίστοιχη και με τις πολιτικές αναζητήσεις της φιλοσοφίας – ιδιαίτερα του Negri, του Ranciere και του Badiou. Για παράδειγμα, αν τα ψηλά κτίρια στο χώρο εκφράζουν τις οιδιπόδειες σχέσεις,[10] σχέσεις που συμβάλλουν στην υποτακτική πολιτική κουλτούρα, την εξέγερση ή τον θυμό, η λογική των δικτύων δεν είναι παρά μια εξημέρωση αυτού του θυμού, μια εκ νέου εφεύρεση των δημόσιων χώρων που τριγυρίζουν το σχολείο και βρίσκονται στις διαδρομές των παιδιών από το σπίτι στο σχολείο. Η υλική παραγωγή υποκειμενικότητας των Deleuze -Guattari, γίνεται με τον διάλογο των κατακόρυφων κτιρίων και των οριζόντιων επιπέδων, των οιδιπόδειων και των οριζόντιων επιφανειών, αυτών των αντί – οιδιπόδειων και των λείων επιφανειών, πάνω στις οποίες μπορεί να κινείται το νομαδικό υποκείμενο, τα παιδιά – νομάδες.

Η κοινότητα και το παιχνίδι

Το αρχιτεκτονικό παράδειγμα μιας τέτοιας αντίληψης η οποία συνδυάζει τον άνθρωπο που παίζει, τον Homo Ludens, με την εφήμερη μεταμόρφωση του χώρου, όπως για παράδειγμα γίνεται στους πληθυσμούς – νομάδες, το έχουμε ήδη από το κίνημα των provo την δεκαετία του ’60. Η εξάπλωση της οριζοντιότητας με τις μετακινήσεις, με το παιχνίδι που είναι ταιριαστό με την παιδική ηλικία, με την δημιουργία καταστάσεων και την χρήση ελεύθερων χώρων, συμβάλλουν στις αντί – οιδιπόδειες δομές της παραγωγής αυτής της υποκειμενικότητας.[11] Το τρίπτυχο τάξη – αυλή – κοινότητα είναι ο ρυθμός που στον μοντερνισμό αποκαλούμε κίνηση. Η παιδαγωγική, σ’ όλες τις δυνατές μορφές της, ως ενάντια στη διοίκηση, κριτική, θεσμική και αντί – οιδιπόδεια, η οποία ανταποκρίνεται σ’ αυτούς τους μετασχηματισμούς, είναι μέρος της λογικής των δικτύων που αναζητούμε εδώ. Το όνομα του σχολείου της κοινότητας είναι μια ετεροτοπία,[12] ή μια ταυτότητα της μοναδικότητας,[13] όπως θα ήθελε και ο Agamben, ένας διαφορετικός χώρος μέσα στους χώρους, ένα πέρασμα προς, και όχι ένας δεδομένος τόπος, ένας χώρος που παράγεται από την κριτική και τη θεσμική παιδαγωγική. Το δημόσιο είναι πια πέραν του διαφωτισμού και χρειάζεται μια πολιτική της διαφοράς.[14] Αυτό σημαίνει για το σχολείο όχι μια κοινότητα, αλλά πολλές, οι οποίες αναγνωρίζονται και συνομιλούν. Αλλά για να φτάσουμε σ’ αυτό το στόχο, αυτό που προηγείται του σχολείου της κοινότητας είναι η αρχιτεκτονική αποσχολειοποίηση [deschooling],[15] η υλική δυνατότητα της μετατροπής της συνθήκης του ενός και μοναδικού κτιρίου σε πολλούς διάσπαρτους χώρους μιας νέας συνθήκης, αυτή της οικονομικής κρίσης και της κοινωνικής αλληλεγγύης, με τον ιδιαίτερο ρόλο των υποστηρικτικών δομών Αγωγής Υγείας. Το σχολείο της κρίσης και το σχολείο της κοινότητας είναι ο κομμουνιστικός ορίζοντας του τρόπου που σκεφτόμαστε. Μπορούμε λοιπόν να βγαίνουμε έξω από το σχολείο.

Χαράλαμπος Μπαλτάς
babisbaltas@gmail.com

[1] Άγνωστος εν πολλοίς στη χώρα μας, ο δάσκαλος Janusz Korczak, είναι γνωστός για τη θυσία του μαζί με τα ορφανά παιδιά του στο κρεματόριο της Τρεμπλίνκα. Η μεγάλη εκδήλωση του Συνηγόρου του Πολίτη – Συνηγόρου του Παιδιού, της ομάδας Σελεστέν Φρενέ και του Θεάτρου στην Εκπαίδευση, στις 8 και 9 Νοεμβρίου 2014, στο Πολιτιστικό Κέντρο Ευελπίδων στην Αθήνα, είναι μια ευκαιρία να στοχαστούμε ξανά τις ανταγωνιστικές σχέσεις της παιδαγωγικής με την διοίκηση και τα δικαιώματα του παιδιού, είκοσι πέντε χρόνια μετά τη σύμβαση του 1989. Δες  http://www.skasiarxeio.wordpress.com.
[2] Βασιλική Θεοδώρου, Δέσποινα Καρακατσάνη, ‘Υγιεινής παραγγέλματα’, Ιατρική επίβλεψη και κοινωνική πρόνοια για το παιδί τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα, Διόνικος, Αθήνα 2012, σελ. 330 – 342.
[3] Χάρης Σακελαρίου, Η παιδεία στην αντίσταση, Φιλιππότης, Αθήνα 1984, σελ. 39 – 56.
[4] Για μια επισκόπηση του σχολείου της κοινότητας δες Michael Goehlich, «Σχολείο συντονισμένο με την κοινωνική ζωή. Ιστορία και θεωρητικό υπόβαθρο», στο Michael Goehlich (επιμέλεια), Παιδοκεντρική διάσταση στη μάθηση, Ανοιχτό σχολείο, Εναλλακτικό σχολείο, Σχολείο της κοινωνίας, Σχολείο του Reggio, μετάφραση Ε. Νούσια, εισαγωγή – επιμέλεια Κ. Χρυσαφίδης, Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 2003, σελ. 207 – 230.
[5] Οι όροι, οι οποίοι χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, είναι deschooling, unschooling και  homeschooling, αλλά έχουν διαφορές μεταξύ τους. Έλκουν την καταγωγή τους από τον John Holt, ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της αποσχολειοποίησης. Εδώ ο όρος δεν χρησιμοποιείται παρά μόνο ως δυνατότητα εξόδου από το σχολείο, για να υποδηλώσει το εξωστρεφές στη κοινότητα σχολείο. Για την αποσχολειοποίηση ως όρο του Ivan Illich, ο οποίος συνδέεται με το τέλος της εκπαίδευσης και συσχετίζεται σήμερα με την άνοδο των ΜΜΕ και τα νέα περιβάλλοντα μάθησης δες David Buckingham, Εκπαίδευση στα ΜΜΕ, μετάφραση Ιωάννα Σκαρβέλη, εισαγωγή – επιστημονική επιμέλεια Ευαγγελία Κούρτη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008, σελ. 307 – 329.
[6] Ελένη Ανδριάκαινα, Παίζοντας με τα όρια, Θεραπευτικές κοινότητες και χρήστες ναρκωτικών, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005, σελ. 137 – 155.
[7] Γιάννης Ζαϊμάκης, Κοινοτική Εργασία και τοπικές κοινωνίες, Πλέθρον, Αθήνα 2011, σελ. 170 – 176.
[8] Πρόκειται για τη μαρτυρία που κάνει την ανθρωπιά να νικά, ανεξάρτητα βέβαια της εγκυρότητας της πληροφορίας. Δες τον τρόπο που κλείνει το βιβλίο της Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου, Ο καιρός της σοκολάτας, Πατάκης, Αθήνα 2007.
[9] JeanFrancois Mattei, Η εσωτερική βαρβαρότητα, Δοκίμιο για τη σύγχρονη ακοσμία, μετάφραση Ζωή Αντωνοπούλου – Τρεχλή, Αρμός, Αθήνα 2009, σελ. 287 – 365.
[10]Richard J.F.Day, Το τέλος της ηγεμονίας, Αναρχικές τάσεις στα νεότατα Κοινωνικά Κινήματα, μετάφραση Παναγιώτης Καλαμαράς, Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα 2008, σελ 222 – 227.
[11] Δες  Constant, «Νέα Βαβυλωνία, μια νομαδική πόλη»,  περιοδικό Κομπρεσέρ, τχ. 4, Αθήνα 2012, σελ. 9 – 25.
[12] Για την έννοια της ετεροτοπίας δες Σταύρος Σταυρίδης, Μετέωροι χώροι της ετερότητας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010, σελ. 223.
[13] Giorgio Agamben, Η κοινότητα που έρχεται, μετάφραση Θάνος Ζαρταλούδης, Ίνδικτος, Αθήνα 2007, σελ. 124 – 126. Το να είσαι χωρίς ταυτότητα είναι στον φιλελευθερισμό επιδίωξη και συγχρόνως απειλή. Η ρευστότητα της αντίθεσης και της σύγκρουσης με το κράτος είναι το να κινούμαστε πάνω στη λεπτή γραμμή που άλλοτε να επιζητούμε την ταυτότητα της κοινότητας κι άλλοτε να είμαστε αμίμητες μοναδικότητες.
[14] Δες Iris Marion Young, «Η ζωή στη πόλη και η διαφορά», μετάφραση Δημήτρης Λάλλας, περιοδικό Σημειώσεις, Έρασμος, Αθήνα 2013, σελ. 7 – 35.
[15] Οι αρχιτεκτονικές μορφές της αποσχολειοποίησης αναφέρονται στον αρχιτέκτονα Gian Carlode Carlo. Δες Κυριακή Τσουκαλά, Τάσεις στη σχολική Αρχιτεκτονική. Από την παιδοκεντρική λειτουργικότητα στη μεταμοντέρνα προσέγγιση, Επίκεντρο, Αθήνα 2010, σελ. 142.

Posted in: ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ