Η Ρόζα απαγορεύει το ρεμπέτικο στην Ελλάδα: Η Ρόζα που λάτρεψε και τραγούδησε το ρεμπέτικο χασικλίδικο τραγούδι, ήταν και η αφορμή να πάψει δια παντός. Με δικό της πάλι τραγούδι, που ετέθη ως ταφόπλακα στα τραγούδια αυτού του είδους, αυτού του κύκλου.

Ρόζα Εσκενάζη : Οι στίχοι της, η μουσική της και μια ζωή μυστήριο γεμάτη

Ρόζα Εσκενάζη : Οι στίχοι της, η μουσική της και μια ζωή μυστήριο γεμάτη

Βιογραφία

Η Ρόζα Εσκενάζη γεννήθηκε, μάλλον, μεταξύ 1883 – 1887 (κατά Μιχάλη Σέμση) ή κατ' άλλες πηγές την περίοδο 1890 – 1900 και συγκεκριμένα ή το 1895 ή 1897, στην Κωνσταντινούπολη, (αδιευκρίνηστο παραμένει το έτος γέννησης, λόγω της γυναικείας της φιλαρέσκειας, που την οδηγούσε στο να αποκρύπτει την πραγματική της ηλικία, λέγοντας παντού πως είχε γεννηθεί στα 1910). Εβραία.

Η εβραϊκή καταγωγή της κρατάει από τη Σεφαραδίτικη ομάδα.

Σεφαραδίτες

Οι περισσότεροι Εβραίοι της Ελλάδας, ανήκουν στην ομάδα των Σεφαραδιτών, (Σεφαραδίτες).

Η Ελλάδα όμως αποτελεί και την έδρα, της υπό εξαφάνιση Ρωμανιώτικης ομάδας, αλλά και της μοναδικής πολιτιστικής τους κουλτούρας.

Οι Σεφαραδίτες είναι Εβραίοι της Ιβηρικής Χερσονήσου, Ισπανόφωνοι, που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία το 1492 από τους μονάρχες, Φερδινάνδο και Ισαβέλλα.

Εγκαταστάθηκαν, οι περισσότεροι από αυτούς, στη Θεσσαλονίκη. Οι Έλληνες Σεφαραδίτες μιλάνε μια διάλεκτο Ισπανοεβραϊκή την Λαντίνο. Άλλες παραλλαγές της ονομασίας τους είναι Σεφαρδίτες, Σεφάρδοι, Σεφαρντίμ αλλά και Σεφαραντίμ, Σεφαρντείμ και Σεφαρ(α)δίμ.

Εσκενάζη – Σκιναζή

Εσκενάζη ή Σκιναζή, στην εβραϊκή ονοματολογία σημαίνει Γερμανοεβραίος. Το όνομα παράγεται από την αρχαία εβραϊκή ονομασία της Γερμανίας: εσκενάζ. Επειδή απαγορευόταν μετά από τους διωγμούς των Ρωμαίων να παίρνουν εβραϊκά ονόματα, χρησιμοποιήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις, για τα επώνυμα, οι ονομασίες των τόπων όπου διέμεναν οι εκάστοτε Εβραίοι.

Μάλιστα στους εσκεναζείμ, κατά την ονοματοδοσία των παιδιών τους, δεν επιτρέπεται να τους δίνονται ως μικρά ονόματα, αυτά των παππούδων και των γιαγιάδων τους, όσο αυτοί είναι ακόμα στη ζωή.

Θεσσαλονίκη

Η οικογένειά της Σάρας μετακομίζει στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 1900.

Η Θεσσαλονίκη τότε βρίσκεται στην εποχή που γνώρισε τη ραγδαία οικονομική ανάπτυξή της, με την ταυτόχρονη θεαματική αύξηση του πληθυσμού της, κατά 70%.

Ο πατέρας της Σάρας, ο Αβραάμ Σκιναζή, δούλεψε σε εργοστάσιο επεξεργασίας βάμβακος, κάνοντας και διάφορες άλλες εργασίες για τη βελτίωση του οικογενειακού εισοδήματος. Παρ' όλη τη φτώχεια του, μαθαίνει στην κόρη του γραφή και ανάγνωση, με τη βοήθεια κάποιας γυναίκας γειτόνισσας, που ήταν γραμματιζούμενη. Η μόνη τυπική και ουσιαστική παιδεία – εκπαίδευση της κατοπινής Ρόζας, ήσαν αυτά τα μαθήματα. Κατ' άλλες πηγές δεν ήξερε καθόλου γράμματα και ή τα έμαθε πολύ αργότερα μόνη της ή δεν έμαθε ποτέ αλλά έβαζε κάποιους και την εγγονή της, να της διαβάζουν τους στίχους, τους οποίους μάθαινε αμέσως απ' έξω. Τριάντα τρία χρόνια μετά από το θάνατό της και το μυστήριο της ζωής της συνεχίζεται.

Χαρακτήρας - Ταλέντο

Η Ρόζα Εσκενάζη, όσο ζούσε, είχε καταφέρει με την γλυκύτητα του χαρακτήρα της, να επισκιάσει αρκετές γυναικείες προσωπικότητες της εποχής της, ενώ με το χαρακτηριστικά μοναδικό ταλέντο της, είχε καταφέρει να υπερτερήσει των άλλων, των εξ ίσου με αυτήν, σπουδαίων και κορυφαίων, καλλιτεχνών γυναικών της εποχής της.

Η σπάνια φωνή της, το πηγαίο της ταλέντο, το πείσμα της, το πάθος της για το τραγούδι, ήσαν τα αδιαφισβήτητα προσόντα της, που την κατέστησαν μοναδικά κορυφαία τραγουδίστρια–ερμηνεύτρια, του παραδοσιακού, του ρεμπέτικου και του σμυρναίικου τραγουδιού.

Η διάσημη εβραία τραγουδίστρια κατά τα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του προηγούμενου αιώνα είχε ήδη ξεκινήσει τις ηχογραφήσεις και τις εμφανίσεις της.

Η Ρόζα Εσκενάζη ήταν η πρώτη γυναίκα που τραγούδησε σε πάλκο.

Πολίτικα, Σμυρναίικα, Αρμένικα, τουρκικά, Ελληνικά Τραγούδια, ήσαν ένα μικρό μέρος του ρεπερτορίου της.

Τουρκική γλώσσα

Σημειώνω πως υπάρχουν μύθοι πολλοί και εσκεμμένες συγχύσεις που διέσπειρε η ίδια η Ρόζα για τη ζωή της. Λέγεται πως πρώτα έμαθε να μιλάει Ελληνικά και ύστερα από μόνη της, έμαθε τουρκικά. Πολύ αργότερα. Όλα αυτά όμως ισχύουν αν αποδεκτούμε ως ημερομηνία γέννησής της το 1905 ή το 1910 που η ίδια δήλωνε παντού. Αν όμως η ημερομηνία γέννησής της συνέβη το 1883 ή το 1887, τότε η Ρόζα δε γεννήθηκε μετά την έλευση της οικογένειας στην Ελλάδα, αλλά πολύ πολύ πριν. Ήτοι, όταν έφτασε η οικογένεια του Σκεναζή στη Θεσσαλονίκη, η Ρόζα θα ήταν ήδη δεκαεπτά ετών ή δεκατριών. Όσο και ήταν δηλαδή, γνώριζε τουρκικά. Αφού είχε ζήσει μέχρι τότε στην Κωνσταντινούπολη.

Θέατρο Γκραντ Οτέλ / Grand Hotel – πρώτες εμφανίσεις

Η Σάρα Εσκενάζη, την καριέρα της την ξεκίνησε από την εποχή ακόμα που με την οικογένειά της διέμενε στη Θεσσαλονίκη, σε κάποιο κοντινό σπίτι, στο Θερινό Θέατρο Γκραντ Οτέλ, όπου και εμφανίστηκε αρχικά ως χορεύτρια στη σκηνή του. Λίγο αργότερο σε εφηβική ακόμη ηλικία, φτάνει στην Αττική, Αθήνα και Πειραιά, ακολουθώντας έναν αρμένικο θίασο καμπαρέ.

Είχε τραγουδήσει επίσης στα μεγάλα και διαβόητα κέντρα: Πικ Νικ και Χρυσούν Απίδιον, φημισμένο ίσως το πιο φημισμένο των αρχών του 19ου αιώνα. Στο Χρυσούν Απίδιον η Ρόζα εμφανίστηκε το 1934.

Η σπουδαία της φωνή, κατάφερε να ενώσει τους ψυχισμούς, τους πολιτισμούς και τις παραδόσεις των λαών και των ανθρώπων της Ελλάδας, της Ανατολίας και της Μέσης Ανατολής.

Στο σύνολο της ζωής της η Ρόζα Εσκενάζη προσπάθησε να γονιμοποιήσει το πείσμα της και το πάθος της για το τραγούδι, μέσα από το άνοιγμα (τραγουδιού και μουσικής) και σε όλους τους άλλους λαούς.

Εκεί κοντά στο Θερινό Θέατρο Grand Hotel, όπου διέμενε με την οικογένειά της, έβλεπε και συναναστρεφότανε με πολλές κοπέλες και κυρίες, που έπαιρναν μέρος στις θεατρικές παραστάσεις του εν λόγω Θεάτρου αλλά και της πόλης της Θεσσαλονίκης γενικότερα.

Με την πρόφαση πως βοηθούσε, μεταφέροντας τα ρούχα τους, κάνοντας μικροθελήματα ή κάνοντας την αμπιγιέζ τους, κατάφερε να γίνει απαραίτητη σε δύο από τις χορεύτριες, που τη συμπάθησαν, δίνοντάς της την ελπίδα πως και η μικρή Σάρα θα μπορούσε να πιστέψει βαθειά μέσα της, πως ίσως κάποτε να γινόταν και αυτή μία περσόνα της θεατρικής σκηνής, του μουσικού θεάτρου, του τραγουδιού και του χορού.

Το ξυλοφόρτωμα που δέχτηκε από το σύνολο μάλλον της οικογένειάς της δεν τη συνέτησε. Αντίθετα η μηχανή του πάθους της ενεργοποιήθηκε πολύ περισσότερο, η σκηνή, το πάλκο, ο χορός και το τραγούδι που έτσι και αλλιώς υπήρχαν μέσα τους, τώρα θέριεψαν.

Έτσι η καριέρα της ξεκινάει ως χορεύτρια, λέγοντας όμως που και που και κάποιο τραγουδάκι.

Η Σάρα, σε όλη την περιπέτεια της ζωής της και του έργου της, υπήρξε ένας απελευθερωμένος άνθρωπος, ένας ελεύθερος χαρακτήρας, με ιδιαίτερα δυναμική συμπεριφορά.

Ο Γιάνγκος – Ο Α' Γάμος

Το παραδοσιακό κατεστημένο κλονίζεται αλλά κλονίζει και την ίδια τη Ρόζα, που φέρνει τα πάνω κάτω. Η εικόνα της γυναίκας, η θέση της γυναίκας, εκείνη την εποχή, ήταν αυτή που υποδείκνυε ο πατέρας της, ο αδερφός της, ο άντρας της, ο όποιος κηδεμόνας της. Λίγες ελάχιστες γυναίκες έσπασαν το φράγμα των δεσμεύσεων, μία από αυτές ήταν και η Ρόζα.

Έτσι και στην προσωπική της ζωή, ερωτεύεται τον πλούσιο γόνο, Γιάννη Ζαρντινίδη ή Σαρντινίδη το Γιάνγκο, (κατά πολύ μεγαλύτερό της, αλκοολικό), που καταγότανε από τις εύπορες οικογένειες της Καππαδοκίας. Η έφηβη ακόμα Σάρα, δεν εγκρίθηκε ως άψογη επιλογή του γιου τους, (ως νύφη θεωρήθηκε αμφιβόλου ηθικής,) λόγω της ενασχόλησής της, μάλλον, με τα καλλιτεχνικά του καιρού της, ίσως και του ελεύθερου χαρακτήρα της, αναγκάζοντας με αυτόν τον τρόπο τους ερωτευμένους, Σάρα και Γιάννη, στο να κλεφτούν στα 1913.

Τώρα η μικροπαντρεμένη Εσκενάζη αλλάζει το όνομά της και από Σάρα αποκτά το Ρόζα.

(Αν όμως έγινε ο γάμος, τότε αυτό σημαίνει πως ο ένας εκ των δύο έχει αλλάξει θρήσκευμα ή ο Γιάνγκος έγινε Εβραίος ή η Σάρα βαφτίστηκε Χριστιανή. Αλλιώς δε γινότανε γάμος. Ή μήπως δεν έγινε ο γάμος αυτός ποτέ;)

Ρόζα λοιπόν θα είναι πλέον, το όνομα με το οποίο θα δοξαστεί στο Πανελλήνιο, αυτή η ίδια, αλλά και το Ρεμπέτικο, το Παραδοσιακό και το Λαϊκό αστικό Τραγούδι της Ελλάδας, στα πέρατα των περασμάτων της.

Ο θάνατος του Γιάνγκου – η γέννηση του Παράσχου

Ο σύζυγός της, Γιάννης Ζαρντινίδης, στα 1917 πεθαίνει ξαφνικά, και η Ρόζα Εσκενάζη, μένει ξοπίσω, χήρα (και μάλλον έγγυος) και μικρομάνα, (λίγο αργότερα), με το μικρό γιο τους, Παράσχο Ζαρντινίδη.

Η Ρόζα, δεν ήταν μάλλον φτιαγμένη για το ρόλο της μητέρας. Αφού πήρε μάλιστα και την απόφαση να εγκαταλείψει το παιδί σε οικοτροφείο – ορφανοτροφείο, (Άγιος Ταξιάρχης – Ξάνθης), επιβεβαιώνει και τη θέλησή της και την αδυναμία της, να μη συνεχίσει με το ρόλο της μάνας. Πάντα πιστεύοντας, ακράδαντα μέσα της, πως το παιδί, η φροντίδα του, η διαπαιδαγώγησή του, οι ενασχολήσεις της με αυτό, θα την εμπόδιζαν να ζήσει τη ζωή της όπως αυτή θα ήθελε, πως δε θα την άφηνε να ακολουθήσει την καριέρα της.

Η οικογένεια Ζαρντινίδη, ευτυχώς, ανέλαβε την οικονομική υποστήριξη του εγγονού της, εξασφαλίζοντας σε αυτόν τα δέοντα, που τον βοήθησαν και τον ώθησαν να γίνει ανώτερος αξιωματικός στον Ελληνικό Στρατό.

Μητέρα και γιος, Ρόζα και Παράσχος, συναντήθηκαν αργότερα, στα 1935, στην Αθήνα.

Άφιξη στην Αθήνα και στον Πειραιά

Μετά τον πρόωρο θάνατο του συζύγου της Ρόζας, Γιάννη Ζαρντινίδη, αυτή μετακομίζει στην Αθήνα, ακολουθώντας την εσωτερική της παρόρμηση για το πάλκο, το χορό και το τραγούδι.

Οι αρμένισσες αρτίστες του καμπαρέ, Σεραμούς και Ζαμπέλα, λόγω που η Ρόζα μιλούσε τουρκικά, λόγω που διέκριναν και το ταλέντο της στο τραγούδι, την πλησίασαν την ξεχώρισαν και της πρόσφεραν την ευκαιρία να τραγουδήσει στο πάλκο του καμπαρέ, ενώ ταυτόχρονα εμφανιζότανε και ως χορεύτρια.

Το ρεπερτόριό της αποτελείτο από τραγούδια τουρκικά αρμένικα και Ελληνικά.

Στο καμπαρέ την ανακαλύπτει Παναγιώτης Τούντας. Τέλη του 1920.

Πρώτες ηχογραφήσεις και μετά

“Μαντίλι Καλαματιανό”, “Κόφτηνε Ελένη την Ελιά” είναι οι δύο πρώτες της ηχογραφήσεις στην Columbia Records.

Από κείνη τη στιγμή μέχρι τα 1960, αδιάκοπα πλέον, ταξίδεψε η Ρόζα σε μεγάλες και μοναδικά καταπληκτικές ηχογραφήσεις, ανοίγοντας έναν τεράστιο διάπλατο δρόμο στην Ελληνική Δισκογραφία και στην καριέρα της.

Σε λιγότερα από δέκα χρόνια, από τα πρώτα της τραγούδια είχε ήδη ηχογραφήσει περί τα τριακόσια κομμάτια, στην αυτή εταιρεία, κατά το ήμισυ του 1930, καθιστώντας την πλέον, ως μία αν όχι τη μία και μοναδική, δημοφιλέστερη σταρ του ρεμπέτικου, του λαϊκού και του παραδοσιακού τραγουδιού.

Συνεργάτες Συνθέτες

Μεγάλοι συνθέτες της Σμύρνης και της Πόλης, Γρηγόρης Ασίκης, Μάρκος Βαμβακάρης, Σωτήρης Γαβαλάς, Ιωάννης Δραγάτσης-Ογδοντάκης, Κώστας Καρίπης, Ιάκωβος Μουντανάρης, Βαγγέλης Παπάζογλου, Σπύρος Περιστέρης, Κώστας Σκαρβέλης, Κώστας Τζόβενος, Μανώλης Χιώτης, Μανώλης Χρυσαφάκης, και πάρα πολλοί άλλοι, αποτελούν μέρος των σπουδαίων, που της εμπιστεύτηκαν τραγούδια τους, κάνοντάς την διάσημη, αλλά και αυτή με τη σειρά της, τους έφερε απίστευτες κερδοφόρες πωλήσεις, αφού είχε πλέον η φωνή της γίνει αναγνωρίσημη και μοναδική.

Η Παραγωγή της

Είχε, στις εβδομήντα οχτώ στροφές, ηχογραφήσει, περί τα διακόσια πενήντα τραγούδια, που αποτελούνταν από Ρεμπέτικα, Αμανέδες και Δημοτικά Παραδοσιακά Τραγούδια. Τα τραγούδια συνολικά που ηχογραφήθηκαν έφτασαν περί τον αριθμό των εξακοσίων κομματιών.

Γνωστά τραγούδια επιτυχίες της

Αερόπλανο θα πάρω, Αμανές, Γύφτισσα, Δημητρούλα, Έλα φως μου, Ελενίτσα μου, Η Εβραιοπούλα, Καναρίνι μου γλυκό, Κάτω στα λεμονάδικα, Λιλή η σκανταλιάρα, Μαρικάκι μου, Μπαμπέσα, Μπαμ και μπουμ, Μη βιάζεσαι μικρή μου θα σ' αρραβωνιαστώ, Μου 'χεις πάρει το μυαλό, Ναυτάκι, Πατρινιά, Σέρβικος πολίτικος, Τα κεριά τα σπαρματσέτα, Χαρικλάκι, είναι μερικά μόνο από τα σπουδαιότατα τραγούδια που ερμήνευσε, αλλά που αποτελούν και διατηρούν και την αδιαμφισβήτητη μέχρι σήμερα, ανεξίτηλη αξία τους, αφού είναι σε πρώτη ζήτηση από όποιον θέλει να διασκεδάσει, να χορέψει, να τραγουδήσει, να ξενυχτήσει.

Το 1930 περίπου είχε γεννήσει ένα κοριτσάκι, που το εγκατέλειψε σε κάποιο ορφανοτροφείο.

Πρέζα όταν πιεις - το τραγούδι ταφόπλακα του χασικλίδικου και του ρεμπέτικου τραγουδιού στην Ελλάδα - η Λογοκρισία του Μεταξά - το προηγούμενο της λογοκρισίας του Κεμάλ στην τουρκία - ο αναγκαστικός νόμος 1619.1939 - η Βαρβάρα

Το τραγούδι που η Ρόζα τραγούδησε, Πρέζα όταν Πιεις, 1935 -1936, ήταν η αφορμή για την επιβολή της μεταξικής λογοκρισίας.

Αμέσως μετά την πραξικοπηματική εκτροπή, με τη βοήθεια της Βασιλείας, Γεώργιος, ο Ιωάννης Μεταξάς, ιδρύει αρμόδιο Υπουργείο για τη λογοκρισία του Τύπου και της Μουσικής. Πριν ακόμα νομοθετήσει, πριν καλά καλά θεσπίσουν σχέδιο νόμου, απαγορεύουν τη Βαρβάρα του 1935, του Παναγιώτη Τούντα, ακολουθώντας και το τραγούδι της Ρόζας, πάλι του 1935, που είχε γράψει ο Αιμίλιος Σαββίδης, Σαβαίμ, Βοσπορινός Ν. Δέλτας τους στίχους και τη μουσική ο Σώσος Ιωαννίδης, Ψυριώτης, με τον τίτλο Πρέζα όταν πιεις, που έφερε και τη γενική απαγόρευση πλέον σατυρικών, χασικλίδικων και ανατολίτικων τουρκικών τραγουδιών.

Στην Ελλάδα της Δικτοτορίας του Μεταξά, με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου 1936, η λογοκρισία δεν αρκέστηκε μόνο στο λόγο. Δεν λογοκρίνονταν μόνον οι στίχοι. Ο λόγος δηλαδή. Κατέχει το καθεστώς αυτό και την παγκόσμια πρωτιά, της λογοκρισίας και στη μουσική.

Της Μεταξικής Λογοκρισίας είχε προηγηθεί η κεμαλική λογοκρισία και απαγόρευση του 1934, δύο χρόνια πριν, όπου είχαν τεθεί σε υποχρεωτική απόσυρση όλα αυτά τα Σμυρναίικα και Πολίτικα ως Ελληνικά ή ως βαθειά ανατολίτικα.

Κατοχή

Την περιόδο της Κατοχής συνέχισε τις εμφανίσεις της ως τραγουδίστρια, παρ' όλους τους κινδύνους καταγωγής της.

Το 1942 άνοιξε δικό της μαγαζί με την ταμπέλα να γράφει για τίτλο “Κρυστάλ”, ένα επιτυχημένο εστιατόριο ταβέρνα, επί της οδού Σατωβριάνδου. Βοηθούσε όσους μπορούσε στη μεγάλη πείνα της σκληρής εκείνης περιόδου. Τη δραστηριότητα αυτή τη μοιράστηκε με το γιο της Παράσχο.

Η Εβραία Ρόζα, στην κατοχή, είχε καταφέρει να έχει πλαστό πιστοποιητικό γέννησης, που της άλλαζε την ηλικία, την εθνικότητα, τη θρησκεία και την καταγωγή της.

Συνάπτοντας δε ερωτικές σχέσεις με Γερμανό αξιωματούχο, κατάφερε να έχει και άλλου είδους άσυλο και προνόμια.

Στήριξε την Εθνική Αντίσταση, ακόμα και μέσα από τη σχέση της με το Γερμανό. Πολλοί αντιστασιακοί εκρύβησαν στο σπίτι της. Άγγλοι που πήραν μέρος στην Εθνική Αντίσταση βρήκαν καταφύγιο και πέρασμα από το σπίτι της. Κατάφερνε να παίρνει μυστικά από το Γερμανό φίλο της και να τα διοχετεύει στους ανθρώπους της αντίστασης. Πολλοί Εβραίοι της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, διασώθηκαν, ανάμεσά τους δε ήταν και η δική της οικογένεια, που γλύτωσαν την αποστολή τους στο Άουσβιτς και στα άλλα κρεματόρια των Ναζιστών.

Στα 1943 προδίδεται, αποκαλύπτεται, συλλαμβάνεται, φυλακίζεται για τρεις μήνες, απελευθερώνεται από το γιο της, έχοντας επίσης και την υποστήριξη της σχέσης της, του Γερμανού αξιωματούχου Χάνς, αλλά και του Στρατηγού Χριστόδουλου Τσιγάντες, που ήταν φίλος του γιου της Παράσχου.

Από την ελευθέρωσή της μέχρι το τέλος του σκληρότερου και πιο χυδαίου πολέμου που γνώρισε ποτέ ο Πλανήτης Γη, η Ρόζα κρυβότανε στο σπίτι της, είτε όπου αλλού, για να αποφύγει μία πιθανή και εκ νέου σύλληψή της από τους Ναζί. Ίσως να ήταν η πρώτη φορά στη ζωή της που φοβήθηκε.

Αρωγός τρίτων

Με τις σπουδαίες της διασυνδέσεις, κατάφερε να προωθήσει στο τραγούδι, δισκογραφικά, τη Μαρίκα Νίνου, τη Στέλλα Χασκήλ και πολλούς και πολλές ακόμα.

Με την απλοχεριά της μπόρεσε να συνδράμει πολλές άρρωστες τραγουδίστριες είτε με φάρμακα είτε και άμεσα με οικονομική ενίσχυση. Επίσης έβρισκε δουλειά σε όποιον άνεργο και κατατρεγμένο νέο άνθρωπο, σε εργοστάσια κι αλλού.

Χρήστος Φιλιππακόπουλος – ο Άντρας

Στα 1949, ενώ δούλευε στου Σκλαβούνου, στην Πάτρα, ερωτεύεται τη Ρόζα ο νεαρός αξιωματικός της αστυνομίας Χρήστος Φιλιππακόπουλος. Ο κατά είκοσι πέντε με τριάντα χρόνια νεότερός της, αυτός άνδρας, θα είναι πλέον η μοιραία ίσως και πιο τυχερή, τρυφερή κι ανθρώπινη σχέση της ζωή της. Ο έρωτας αυτός ήταν σε όλη τη διάρκεια του, ελικρινής, ακμαίος κι αμοιβαίος και μέχρι το τέλος της ζωής της Ρόζας.

Η Ρόζα ήταν κατά τη γνώμη ήταν το απόλυτο μαθηματικό μυαλό σε ό,τι αφορά στις ηλικίες και στη δημιουργία γρίφων επ' αυτού του θέματος. Το μπέρδεμα της ληξιαρχικής της εγγραφής, η αλλαγή της ημερομηνίας γέννησής της, η αλλαγή των χαρτιών της στην Κατοχή, ο μικρότερος κατά 20, 25 ή 30 χρόνια, Χρήστος της, η αναγωγή πλέον της ηλικίας της με το πόσο είναι ο Χρήστος και όχι με το πόσο είναι (ήταν) η ίδια. Άλλαξε το κέντρο βάρους των ενδιαφερομένων για την ακριβή ηλικία της, και το μετέθεσε στο πόσο ήταν ο Χρήστος. Όσο μίκραιναν το Χρήστο τόσο μικραινε κι αυτή. Όλα αυτά τα παιχνίδια της γυναίκας Ρόζας, με τα μαθηματικά της, τα ιδιότυπα μαθηματικά της, δημιουργούν το μυστήριο, ακόμα και σήμερα. Να σκεφτεί κανείς πως πρόκειται για άτομο που δεν είναι χαμένο στο παρελθόν: έζησε μέχρι το 1980. Παρ' όλ' αυτά, κανείς δεν ξέρει απόλυτα κάτι γι αυτήν.

Τα παιχνίδια της όμως συνεχίζονταν και δημιουργούσαν μυστήριο ανυπαρξίας της, σα να μην ήθελε πια, η μεγάλη πρωταγωνίστρια, να βρίσκεται μπροστά στα φώτα, αλλά να παρακολουθεί τις εξελίξεις από σκιασμένη γωνιά. Έτσι δε θέλει να ξέρει κανείς την εισαγωγή της στο νοσοκομείο, αλλά ούτε και να μάθουν τον επικείμενο θάνατό της.

Όχι δεν είχε παραιτηθεί, απλά το ζούσε. Με το δικό της τρόπο.

Όταν αρρώστησε, κακόπεσε, κατάπεσε, ταλαιπωρήθηκε και βασανίστηκε από τα γηρατειά της, όταν ύστερα πέθανε, ήταν αυτός και η γυναίκα του που τη γιατροπόρεψαν, τη γηροκόμησαν και την κήδεψαν.

Το σπίτι της στο Περιστέρι το είχε αγοράσει η Ρόζα για να στεγάζουν τον έρωτά τους και τη σχέση τους.

Ο Χρήστος Φιλιππακόπουλος ήταν αυτός που της στάθηκε μέχρι το τέλος της ζωής της, όταν τα πράγματα γι αυτήν δεν ήσαν τόσο φωτεινά, πλούσια, δοξασμένα, υγιή και άνετα.

Χανότανε στους δρόμους κι ο Χρήστος την έψαχνε, παντού. Λερωνότανε επάνω της και ο Χρήστος την καθάριζε. Αρρώσταινε και ο Χρήστος ήτανε στο πλευρό της.

Ο Χρήστος δεν ξέχασε ποτέ, πως πολύ παλιά τον είχε βοηθήσει – ευεργετήσει, να αγοράσει δύο φορτηγά, που από Χωροφύλακα τον έκαναν ιδιοκτήτη φορτηγατζή, με πάρα πολλά αυτοκίνητα στη συνέχεια να είναι στην ιδιοκτησία του.

Από τα ποντίκια που τη βρήκε την έφερε στο σπίτι τους, όπου τη φρόντισε τη γιατροπόρεψε, κι αυτός και η γυναίκα του, η ηρωίδα, η Κα Βούλα Φιλιππακοπούλου.

Η ίδια Ρόζα παρ' όλο που είχε βοηθήσει πάρα πολλούς ανθρώπους στο παρελθόν, όταν είχε πάψει πια να είναι η ντίβα, την πέταξαν κι αυτοί, αδιαφόρησαν για αυτήν, όπως και οι οικείοι της. Όλοι πλην του Χρήστου, που την έψαξε για χρόνια, αφού χαθήκανε τα ίχνη της, που τη βρήκε και της στάθηκε.

Αναθέρμανση

Το ρεμπέτικο τραγούδι, έφτασε ολοζώντανο, με τη μεγάλη διάρκεια της ζωής της Ρόζας Εσκενάζη, (αφού ήταν από τους ελάχιστους εκφραστές του που μπόρεσαν να φτάσουν ηλικιακά, μέχρι την τεχνητή ή την όποια του αναθέρμανση,) δίνοντας τη ζωντανή ευκαιρία στους γενικώς και ειδικώς ασχολούμενους με το είδος – και όχι μόνο – να έχουν άμεση επαφή μαζί της.

Κριτικοί, καλλιτέχνες, συνθέτες, ερμηνευτές, μουσικολόγοι, είχαν την ευκαιρία, είτε από αγαθή πρόθεση, είτε από ευκαιριακό πλιατσικολόγημα, είτε από σκοπιμότητα, να έρθουν σε άμεση επαφή, κρίνοντας και κρινόμενοι άμεσα, το είδος αυτό του τραγουδιού, τους ανθρώπους του, τις επιδόσεις τους σε σχέση με εκείνους.

Το εσκεμμένο πάντως ήταν κατάδηλο. Όλοι οι μεγάλοι από ακαδημαϊκούς μέχρι μουσικούς, από τραγουδιστές μέχρι συνθέτες, προσπάθησαν να φανερώσουν και να παρουσιάσουν όσο το δυνατόν περισσότερο το φαινόμενο Ρόζα Εσκενάζη, αλλά ευτυχώς ή δυστυχώς, οι πραγματικοί κριτές, οι πραγματικοί αποδέκτες, ο λαός, το κοινό, δεν ενθουσιάστηκε ιδιαίτερα. Κράτησε αποστάσεις από την θερμή προβολή, θεωρώντας τη Ρόζα ως παράξενο φαινόμενο, παρά ως άτομο που θα μπορούσε να περάσει άμεσα ως μέσον διασκέδασης.

Τελευταία εμφάνιση

Πάτρα, Σεπτέμβριος του 1977. Η τελευταία της εμφάνιση από σκηνής.

Αρκετός κόσμος είχε πάει να τη δει να τραγουδάει, να χορεύει και να αφήνει το στίγμα της, το τελευταίο της, στη μνήμη όλων όσων την τίμησαν.

Βάπτιση ή ξαναβάπτιση

Ένα χρόνο ενωρίτερα το 1976 είχε βαφτιστεί Ορθόδοξη Χριστιανή.

(Εάν βαπτίστηκε το 1976, για πρώτη φορά, είναι ένα ακόμα μυστήριο που καλύπτεται απόλυτα, για τη ζωή της Ρόζας Εσκενάζυ. Παραμένει μυστήριο το πως είχε τελεστεί ο γάμος της, με τον Γιάνγκο Σαρντινίδη, χωρίς αλλαγή θρησκεύματος. Ή μήπως ξαναβαπτίστηκε;)

Το νέο της και τελευταίο της όνομα, μετά από τη βάφτισή της ήταν, Ροζαλία Εσκενάζη.

Περιπέτειες υγείας – το τέλος – ο Χρήστος

Οι αμνησίες της, το αλτσχάιμερ και η μεγάλη της ηλικία έγιναν εμπόδιο στη διαβίωσή της. Συχνά χανότανε στους δρόμους του Περιστερίου, ώσπου είχε και ένα ατύχημα με το γοφό της. Η νοσηλεία της, με το Χρήστο πάντα στο πλευρό της, επί τρεις μήνες, η επιστροφή της στο σπίτι της, μία εκ νέου νοσηλεία της σε κλινική της οδού Κεφαλληνίας, την έφεραν να αφήνει την τελευταία της πνοή, 2 Δεκεμβρίου 1980, αναχωρώντας για τα Ηλύσια Πεδία.

Ο τάφος βρίσκεται στο Στόμιο Κορινθίας.

Εκεί τη μετέφερε, για την οριστική της κατοικία, ο Χρήστος.

Η Ρόζα έσβησε διπλά ευτυχισμένη. Πρώτα γιατί είχε το Χρήστο δίπλα της κ' ύστερα γιατί το αλτσχάιμερ τη βοήθησε να μην αντιλαμβάνεται ιδιαίτερα καλά την κατάστασή της. Ίσως ο δεύτερος λόγος να ήταν ευεργετικός γι αυτήν, πιθανότατα να την απέτρεψε από την κατάθλιψη.

Μόλις το 2008 μπήκε σταυρός στον τάφο της, από τον έρανο και την εκδήλωση που διοργάνωσε προς τιμή της ο εξωραϊστικός σύλλογος του Στομίου, με κείμενο επί του οριζοντίου σημείου:

“ΡΟΖΑ ΕΣΚΕΝΑΖΥ”

και επί του καθέτου:

“Καλλιτέχνις”.

Μία σκέψη που περνά από το μυαλό μου, σχετική με το σταυρό και τον τάφο: αν ήταν ο Χρήστος που την έπεισε τελικά να βαπτισθεί ή να ξαναβαπτισθεί, (όπως συχνά αναφέρεται), ή αν η Ρόζα έκανε απλά το χατίρι του και βαπτίσθηκε, τότε ποιος ο λόγος που ανάγκασε την ταφή της, έτσι, απλά, χωμένη στο χώμα, χωρίς ένα καν διακριτικό, που να δείχνει πως η Ρόζα, η αγαπημένη του, βρίσκεται εκεί, σ' αυτόν τον τάφο;

Δεν μπορώ να πιστέψω πως, ο Άνδρας Χρήστος, έπραξε χωρίς υπολογισμό.

Κάποιο μυστικό κρύβεται και στην βάπτιση του 1976, αλλά και στην ταφή της το 1980, χωρίς διακριτικά επί του τάφου της.

Μην ξεχνάμε πως μόλις το 1952, είκοσι οκτώ ολόκληρα χρόνια δηλαδή προ του θανάτου της, είχε δηλώσει Άπατρις. Γιατί να μην ήταν και άθρησκος.

Επίσης πιστεύω πως η Ρόζα πέθανε Εβραία, μάλλον θα έπρεπε να δηλωθεί και μυστήριο βάπτισης για να επιτραπεί η ταφή της στο νεκροταφείο. (;) Ίσως για το λόγο αυτό και να μην τοποθετήθηκε σταυρός ή άλλο διακριτικό δηλωτικό της εκεί ταφής της.

Δύο χρόνια μετά το θάνατό της, ο Κώστας Χατζηδουλής, ασχολήθηκε με τη βιογραφία της Ρόζας Εσκενάζη, που εκδόθηκε με προλόγους των Γιάννη Καψή και Βασίλη Τσιτσάνη, από τις Εκδόσεις Κάκτος.

Ένα τραγούδι σε στίχους Μιχάλη Φακίνου και με μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου, με τίτλο η Ρόζα, είχε αναγκάσει, τότε, πέντε χρόνια πριν το θάνατό της, τη Ρόζα Εσκενάζη, να αντιδράσει, λέγοντας πως ουδέποτε έψαξε δουλειά σε θέατρα, ούτε και κανείς, ποτέ, της είχε προτείνει να γίνει ρουφιάνα ή καρφί. Πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού είχε η Βίκυ Μοσχολιού, 1975, δεύτερη εκτέλεση έκανε η Χάρις Αλεξίου. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στο δίσκο, Ανεξάρτητα. (Τα επίμαχα σημεία των στίχων:

Η Ρόζα η ναζιάρα, με τα σγουρά μαλλιά,/στα θέατρα γυρίζει, και ψάχνει για δουλειά,/... καθώς και: της πρότειναν να γίνει, του Τσάκαλου καρφί,/ μα κείνη λέει όχι, με βροντερή φωνή...)

Υπάρχει ένα ακόμα τραγούδι, που αναφέρεται η Ρόζα Εσκενάζυ τιμητικά: Τρεις Ρόζες ή το τέλος του Ονείρου, από την Πορνογραφία του Μάνου Χατζιδάκι. Οι εκεί Τρεις Ρόζες είναι οι, Λούξεμπουργκ, Εσκενάζυ και Ρόζα Μπλου.

Επίλογος

Η Ρόζα Εσκενάζη, χορεύοντας τους ερωτικούς της χορούς, τραγουδώντας με την εξαίσια φωνή της λάγνα και με υπονοούμενα, δημιουργούσε έναν χαλασμό. Ταβέρνες καμπαρέ και καφέ αμάν στο αδιαχώρητο για να την απολαύσουν.

Τσιφτετέλια και καρσιλαμάδες, συρτά και τσάμικα, δεν παρουσιάζουν βαθμούς δυσκολίας και προσπέλασης από το αστείρευτο ταλέντο της Ρόζας Εσκενάζη.

Αυτή η αυτοδίδακτη εμπειρία της, που την απέκτησε με όλο το αίμα της, με όλη την ψυχή της, με όλες τις αισθήσεις, της δημιούργησε μία ακαλλίεργετη μεν αλλά πηγαία απλότητα και ποιότητα, κάνοντάς την να ξεχωρίζει ως γυναίκα, καλλιτέχνης, περσόνα, Άνθρωπος, Ρεμπέτισσα.

Η Ρόζα δε συμβιβάστηκε ούτε με τους όρους και τους νόμους της καλλιτεχνίας που συνάντησε. Δημιούργησε το δικό της τρόπο. Το δικό της στυλ. Τους δικούς της κανόνες.

Η γυναίκα Ρόζα με τις πολλές εθνότητες να παίζουν στο βιογραφικό της, με την καταγωγή της να ταξιδεύει σε όλη την Ευρώπη, (από τη Μέση Ανατολή και το διωγμό των Ρωμαίων στη Γερμανία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από κει στην Ισπανία, ποιος ξέρει που αλλού, ύστερα Κωνσταντινούπολη, μετά στη Θεσσαλονίκη, κατέβασμα στην Αθήνα και στον Πειραιά, δε θα μπορούσε παρά να έχει και τον αντίστοιχο χαρακτήρα. Όλα αυτά τα στοιχεία, όλη αυτή η ιστορία της οικογένειάς της εκφράστηκαν με την ασχολία της στο χορό και στο τραγούδι.

Έτσι το κορμί της, η φωνή της, το σκέρτσο και το μπρίο της, το πάθος της, η αγάπη της και το πείσμα της, για το τραγούδι, την κάνουν να μοιάζει σαν την Άνθρωπο Γυναίκα, που ήρθε στη γη για να τιμήσει τον Έρωτα και την Τέχνη, που ήρθε στη γη και που γεννήθηκε για να γίνει η Βασίλισσα του Ρεμπέτικου, η Αρχόντισσα του Ελληνικού Τραγουδιού.

Γράφοντας ή διαβάζοντας κάποιος για τη Ρόζα δεν υπάρχει περίπτωση να αποφύγει τη διαδικασία του μπρος πίσω, το πήγαιν' έλα. Δεν υπάρχει περίπτωση να βρεθείς σε κάποια χρονική στιγμή της ζωής της και να μην έχει δημιουργηθεί μέσα σου η ανάγκη φλας μπακ. Η ζωή της Ρόζας έχει μέσα της αυτό το αθάνατο κι ατέλειωτο πήγαιν' έλα.

Μία Σάρα που γεννήθηκε μία Ροζαλία που πέθανε, μία Ρόζα που έζησε.

Κλείνοντας να αναφέρω μία θλιβερά όμορφη σύμπτωση:

2 Δεκεμβρίου1923, είναι η ημέρα γέννησης της Μεγάλης μας Λυρικής Κλασικής της Όπερας, της Μαρίας Κάλλας.