Η πανδημία της πληροφορίας

του Χάρη Στρόμπλου

Από τις αρχές Φεβρουαρίου, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για την ταχεία εξάπλωση μιας ιδιόμορφης επιδημίας  που ταυτόχρονα με εκείνη του νέου κορονοϊού έπαιρνε ανεξέλεγκτες διαστάσεις: την «επιδημία της πληροφορίας».  Σε μία απο τις καθημερινές εκθέσεις του  για την εξέλιξη της παγκόσμιας διάδοσης της νόσου COVID-19, ο διεθνής οργανισμός επανέφερε στο δημόσιο λογο τον όρο infodemic -λογοπαίγνιο μεταξύ των αγγλικών λέξεων information (πληροφορία) και epidemic (επιδημία)- για να περιγράψει το κύμα παραπληροφόρησης σχετικά με τον ιό, που έχει κατακλύσει το διαδίκτυο, τα παραδοσιακά ΜΜΕ, αλλά και τον πολιτικό λόγο. Στην ίδια έκθεση, το φαινόμενο ορίζεται ως η «υπερπληθώρα πληροφοριών -πολλές εκ των οποίων είναι ανακριβείς- που δυσκολεύει τους πολίτες να εντοπίσουν αξιόπιστες πηγές και καθοδήγηση» σε περιόδους υγειονομικής κρίσης.

«Τα fake news διαδίδονται ταχύτερα και ευκολότερα απο τον κορονοϊό και είναι αντιστοίχως επικίνδυνα» τόνισε ο γενικός διευθυντής του ΠΟΥ, Τέντρος Αντχάνομ λίγες μέρες αργότερα (15.02) στο πλαίσιο των εργασιών του τελευταίου Συνεδρίου Ασφαλείας του Μονάχου. Υπο το βάρος των εξελίξεων, ο επικεφαλής του ΠΟΥ ανακοίνωσε το συντονισμό των ενεργειών του διεθνούς οργανισμού με κολοσσούς του διαδικτύου (Google, Facebook, Twitter κ.α.) για να εντοπιστούν και να καταρριφθούν οι λανθασμένες ή ψευδείς πληροφορίες οι οποίες δυνητικά μπορούν να βλάψουν τη δημόσια υγεία. Παράλληλα, απήυθηνε διεθνή έκκληση σε κυβερνήσεις, εταιρείες και δημοσιογραφικούς οργανισμούς να συνδράμουν σε αυτή την προσπάθεια, καθώς σε αντίθετη περίπτωση «θα βαδίσουμε ένα σκοτεινό μονοπάτι που οδηγεί στη διαίρεση και τη δυσαρμονία», προειδοποίησε.

Infodemic: Ένας παλιός γνώριμος (όρος)

Ο όρος infodemic αποδίδεται στον πολιτικό επιστήμονα David J. Rothkopf, ο οποίος σε άρθρο του στην Washington Post, τo 2003, τον επινόησε για να σχολιάσει τη μαζική παραπληροφόρηση γύρω απο την επιδημία του ιού SARS και τις συνέπειες αυτής στην παγκόσμια οικονομία, πολιτική και ασφάλεια οι οποίες ήταν «δυσανάλογες από τις πραγματικές διαστάσεις του ζητήματος». Ο όρος συμπεριελήφθει στο αμερικάνικο λεξικό του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης το 2005 και έκτοτε επανήλθε στο προσκήνιο σε αντίστοιχους υγειονομικούς πανικούς: το 2006 στη γρίπη των πτηνών, το 2009 στην επονομαζόμενη γρίπη των χοίρων και το 2014 για τον ιό Έμπολα.

Πρόσφατα, ο Rothkopf εκμυστηρεύτηκε στο γλωσσολόγο και αρθρογράφο της Wall Street Journal, Ben Zimmer, πως η δημιουργία του όρου  infodemic προεκυψε έπειτα απο τη διαπίστωση ότι «υπήρχαν έντονες ομοιότητες μεταξύ του τρόπου με τον οποίο μια ασθένεια εξαπλώνεται μέσω ενός πληθυσμού και του μηχανισμού με τον οποίο μια ιδέα γινόταν δημοφιλής στο διαδίκτυο». Άρθρο του National Geographic ανασύρει παλαιότερη έρευνα που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Nature, η οποία φαίνεται να τεκμηριώνει επιστημονικά τον παραπάνω συσχετισμό. Πιο συγκεκριμένα, το 2016 ομάδα ερευνητών απέδειξε πως η διάδοση κοινωνικών φαινομένων, όπως οι ιδέες και οι συμπεριφορές, ακολουθεί τα ίδια μοντέλα εξάπλωσης οπως ένα ιος. «Η μαθηματική φόρμουλα της διάδοσης κοινωνικών φαινομένων ομοιάζει με εκείνη της εξάπλωσης μολυσματικών ασθενειών και είναι πράγματι δόκιμο να χρησιμοποιείται ο όρος viral (ιογενής) όταν γίνεται αναφορά στην ταχεία διάδοση ενός προϊόντος ή μιας ιδέας» σημείωναν χαρακτηριστικά.

Έπειτα την πρώτη καταγεγραμμένη επαναφορά του infodemic το 2020, τα σημαντικότερα διεθνή ειδησεογραφικά μέσα, διεθνείς οργανισμοί, ετερόκλητοι πολιτικοί χώροι και ακαδημαϊκοί οικιοποιήθηκαν τη λέξη για να αναφερθούν στον μεγάλο όγκο ψευδών ή λανθασμένων πληροφοριών που εντείνουν σύγχυση σχετικά με το νέο κορωνοϊό. Μια σύντομη αναζήτηση του όρου στο διαδίκτυο εμφανίζει πάνω απο 300.000 καταγραφές με τεράστια γεωγραφική διασπορά, ικανοποίοντας έτσι σε χρόνο-ρεκόρ (έξι εβδομάδες) τα αυστηρά κριτήρια της αμερικάνικης ερευνητικής εταιρείας Global Language Monitor (GLM), η οποία τον αναγνώρισε ως επίσημη λέξη της αγγλικής γλώσσας.

Η χαρτογράφηση των «μολυσματικών» πληροφοριών

Η συντριπτική πλειοψηφία των ψεύτικων ειδήσεων για τη νόσο Covid-19 προέρχονται απο ιστοσελίδες αμφισβητούμενου περιεχομένου, βάση των στοιχείων που συλλέγει η διαδικτυακή υπηρεσία ελέγχου της αξιοπιστίας των ειδησεογραφικών sites Newsguard. Τα ευρύματα της εταιρείας αποδεικνύουν πως οι χρήστες των social media αλληλεπιδρούν κατα 142 φορές περισσότερο με ψευδείς αναρτήσεις από τις συγεκριμένες ιστοσελίδες σε σχέση με εκείνες που προέρχονται απο εθνικούς και υπερεθνικούς οργανισμούς υγείας. Πρόσφατη έρευνα έδειξε πως σχεδόν ένας στους δύο αμερικάνους πολίτες έχει εκτεθεί σε ψευδείς ειδήσεις σχετικά με τον κορωνοϊο, ενώ μάλιστα το 29% του δείγματος πιστεύει πως ο ιός κατασκευάστηκε σε επιστημονικό εργαστήριο.

Σύμφωνα με έκθεση του Ινστουτούτο Εθνικής Ασφάλειας του Πανεπιστημίου του Τελ-Αβίβ (INSS), οι ψευδείς ειδήσεις που αφορούν τον κορονωϊό χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:

Στη πρώτη κατηγορία εντάσσονται εκείνες που αναπαράγονται απο άγνοια· βασισμένες σε εικασίες, εκτιμήσεις και απόψεις διάφορων ατόμων ή ακόμα και επίσημων φορέων. Η ελκυστικότητα αυτών αποδίδεται στην ανθρώπινη ανάγκη για ενημέρωση σχετικά με ένα άγνωστο φαινόμενο που προκαλεί ανησυχία. «Όταν οι άνθρωποι είναι φοβισμένοι αναζητούν πληροφορίες για να μειώσουν την αβεβαιότητα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να πιστεύουν λανθασμένες ή παραπλανητικές ειδήσεις, επειδή τους βοηθούν να αισθανθούν καλύτερα ή τους επιτρέπουν να κατηγορήσουν κάποιον για το τι συμβαίνει» εξηγεί ο καθηγητής επικοινωνίας στο πανεπιστημίου του Στανφορντ, Jeff Hancock, στην επίσημη ιστοσελίδα του ιδρύματος.

Η δεύτερη περίπτωση, αφορά τις ψευδείς πληροφορίες που διαδίδονται κακόβουλα με σκοπό το προσωπικό όφελος. Διάφορα μέσα, προκειμένου να αυξήσουν τα έσοδα τους απο την επισκεψιμότητα ή τις πωλήσεις (ανάλογα το είδος του μέσου) δημοσιεύουν σχετικές ειδήσεις ή διαφήμιζουν «θαυματουργά αντίδοτα» για τον ιό προς πώληση. Στη ίδια κατηγορία συμπεριλαμβάνονται οι φήμες που χρησιμοποιούνται ως εργαλείο προπαγάνδας, οι οποίες διακινούνται απο επίσημες ή ανεπίσημες πηγές με σκοπό να βλάψουν την εικόνα ενός αντίπαλου κράτους ή μιας μειονότητας, όπως για παράδειγμα οι κατηγορίες περί απόκρυψης του αριθμού των κρουσμάτων απο τη Ρωσία και την Τουρκία. Αντίστοιχες φήμες κυκλοφορούν και για την προέλευση του ιού: Κινέζοι αξιωματούχοι ισχυρίζονται πως ο ιός είναι βιολογικό όπλο κατασκευασμένο στις ΉΠΑ και το αντίστροφο.

Οι ανυπολόγιστες επιπτώσεις της ιδιόμορφης πανδημίας

Η κρίση του κορωνοϊού έχει ήδη προκαλέσει σοβαρές αναταραχές σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας, ενώ ταυτόχρονα επιβάλλει βίαια μια νέα πραγματικότητα στην παγκόσμια κοινότητα. Η «πανδημία της πληροφορίας», σύμφωνα πάντα με τους αναλυτές του INSS, ενδέχεται να επιδεινώσει τις συνέπειες αυτής της κρίσης, τόσο στον τομέα της δημόσιας υγείας όσο και σε αυτούς της διεθνούς οικονομίας, της κοινωνικής συνοχής των κρατών και της παγκόσμιας γεωπολιτικής κατάστασης.

Οι ψεύτικες ειδήσεις που διασπείρουν τον φόβο και τον πανικό στους πολίτες ή αντίθετα καλλιεργούν τον εφυσηχασμό για τις συνέπειες της πανδημίας υπονομέυουν τη συντονισμένη προσπάθεια της διεθνούς κοινότητας για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης. Παράλληλα, η στοχοποίηση μειονοτήτων ή κοινωνικών ομάδων για τη διασπορά του ιού, όπως για παράδειγμα των ασιατών ή των απανταχού προσφύγων και μεταναστών, θρέφει κοινωνικές διακρίσεις (βλ. Σινοφοβία) και αυξάνει τις κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Τέλος, οι αλληλοκατηγορίες μεταξύ κρατών για την προέλευση του ιού ή για ελλείψεις στα μέτρα περιορισμού της εξάπλωσης του δύνανται να αποπροσανατολίσουν την κοινή γνώμη απο τυχόν πραγματικές θεσμικές αποτυχίες και να πυροδοτήσουν διεθνή πολιτική ένταση.

Posted in: πολιτική