Γιατί ο καπιταλισμός δεν μπορεί να σώσει το κλίμα;

Η κλιματική αλλαγή είναι πραγματικότητα και, ως τέτοια, αδιαφορεί εντελώς για τις ψευδαισθήσεις «ασφάλειας» του ανεπτυγμένου κόσμου - ο οποίος είναι και ο υπαίτιός της - οι οποίες συνοψίζονται στην εξίσωση: Φιλελεύθερος καπιταλισμός, συν ασφάλιση από πλημμύρες, μείον τους κοραλλιογενείς υφάλους. Εντάξει, υπάρχουν και «παράπλευρες απώλειες» στον καπιταλιστικό «παράδεισο». Μην γίνει και θέμα.

Η επιστήμη επίσης έχει ξεκαθαρίσει, πως εξαιτίας της καύσης μιας συνεχώς αυξανόμενης ποσότητας ορυκτών καυσίμων, ο κόσμος μας υφίσταται βαθιά και ταχεία κλιματική αλλαγή. Αντίθετα, η πολιτική επιμένει να στρουθοκαμηλίζει, με τις «απαντήσεις» των βασικότερων ρυπογόνων κρατών (ιδίως των Ηνωμένων Πολιτειών) να απέχουν μακράν από όσα απαιτούνται άμεσα για τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.

Οι θερμοκρασίες συνεχίζουν να αυξάνονται. Τα οικοσυστήματα της Γης μετασχηματίζονται μπροστά στα μάτια μας. Αλλά οι αλλαγές δεν περιορίζονται στον καιρό ή στο φυσικό περιβάλλον. Τα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά συστήματα είναι βέβαιο ότι θα αλλάξουν, ίσως και θεμελιωδώς.

Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει ανάλυση του αμερικανικού αριστερού περιοδικού Dissent, για τα πολιτικά σενάρια μιας κλιματικής καταστροφής.

Υπάρχουν, όμως, εναλλακτικές διέξοδοι; Αν προσπεράσουμε τις γραφικές «μετα-αποκαλυπτικές» προφητείες, πάνω στις οποίες έχει στηθεί μια ολόκληρη «βιομηχανία» κέρδους προϊόντων «επιβίωσης», η οποία συνοδεύεται από μια ιδεολογική διαδικασία χειραγώγησης ενάντια στην πολιτική εν γενεί - «περιβόλι» για την ακροδεξιά - η ανάλυση εκτιμά ότι δεν υπάρχει ρεαλιστικό σενάριο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής που δεν συνεπάγεται μια αναλυτική αναδιοργάνωση των ανθρώπινων κοινωνιών μέσα σε ένα εύλογα κοντινό χρονικό διάστημα. Αναδιοργάνωση, όχι κατάρρευση ή αποκάλυψη.

Το περιοδικό υποστηρίζει ότι ως είδος, η ανθρωπότητα σχεδόν σίγουρα θα επιβιώσει τους προσεχείς αιώνες. Αλλά ποιο κομμάτι της θα επιβιώσει και πώς θα ζήσει, είναι πραγματικά αβέβαιο.

Η κατανομή των βαρών της ουσιαστικής προσαρμογής - κάτι που είναι πλέον αναπόφευκτο, ανεξάρτητα από την έκταση που θα λάβει στο μέλλον ο περιορισμός του διοξείδιου του άνθρακα - και των πολιτικο-οικονομικών μέσων με τα οποία θα εφαρμοστεί αυτή η κατανομή είναι επείγοντα ζητήματα που αντιμετωπίζουν όλοι.

Στην καρδιά αυτών των προβλημάτων είναι το καπιταλιστικό έθνος-κράτος που διαμορφώνει τον κόσμο μας. Ωστόσο, η αλλαγή του κλίματος αποτελεί αυτή τη στιγμή τη μεγαλύτερη απειλή της ιστορίας του. Είναι μια απειλή που δεν περιορίζεται σε συμμαχίες και δεν κάνει διακρίσεις στο πού θα χτυπήσει. Είναι μια απειλή για την κυριαρχία του εθνικού κράτους παντού ως μέσο οργάνωσης της ανθρώπινης συλλογικότητας. Το πώς αυτοί που ασκούν σήμερα την εξουσία και τα κινήματα που τους αμφισβητούν, ανταποκρίνονται στην κλιματική αλλαγή, θα έχει τεράστια επίδραση στη ζωή του ανθρώπου στο μέλλον.

Ποια σενάρια λοιπόν υπάρχουν γι’ αυτό το μέλλον; Θα παραμείνει ο  τεμαχισμός της εδαφικής κυριαρχίας, ο οποίος βασίζεται στο καπιταλιστικό έθνος - κράτος, εξακολουθώντας, έτσι, να αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημα συλλογικής δράσης στον κόσμο; Αυτός ο κόσμος θα παραμείνει υποδουλωμένος στο κεφάλαιο; Ακόμη και μεταξύ των πολύ πλουσίων, η αντίληψη ότι ο τρόπος ζωής που δεν επιδεινώνει την αλλαγή του κλίματος είναι ασυμβίβαστος με την ατελείωτη συσσώρευση κεφαλαίου και την ενεργειακή απόδοση του σύγχρονου καπιταλισμού, αρχίζει να ακούγεται σαν κοινή λογική. Όπως το έθεσε και ο συντάκτης της βρετανικής κυβερνητική έκθεσης Στερν το 2006, η κλιματική αλλαγή «πρέπει να θεωρηθεί ως αποτυχία της αγοράς, στην μεγαλύτερη κλίμακα που έχει δει ο κόσμος».

Κυριαρχία και καπιταλισμός

Αυτά τα δύο ζητήματα - της κυριαρχίας και του καπιταλισμού - δείχνουν προς τέσσερα άγρια μονοπάτια: «Κλίμα Λεβιάθαν», «Κλίμα Μάο», «Κλίμα Θηρίο» και «Κλίμα X». Το «Κλίμα Λεβιάθαν» περιγράφει μια αναδυόμενη παγκόσμια τάξη, η οποία δεσμεύεται στην εδραίωση του καπιταλισμού μέσω της οργάνωσης μιας μορφής πλανητικής κυριαρχίας που μπορεί να ξεπεράσει το «πρόβλημα» της συλλογικής δράσης. Το «Κλίμα Μάο» αντιπροσωπεύει μια παρόμοια «λύση» σε πλανητική κλίμακα, αλλά που θα αφορούσε μια αντικαπιταλιστική τάξη. Το «Κλίμα Θηρίο» (σσ. με τη βιβλική έννοια) περιγράφει μια παγκόσμια ρύθμιση που εκκινείται από μια σοβινιστική, καπιταλιστική και εθνικιστική πολιτική η οποία αρνείται την απειλή της κλιματικής αλλαγής. Το «Κλίμα X» είναι το όνομα που δίνει η ανάλυση στα κινήματα υπέρ της παγκόσμιας κλιματικής δικαιοσύνης: Κινήματα που οικοδομούν μη καπιταλιστικές πολιτικές οικονομίες και αναπτύσσουν αλληλεγγύη σε πολλαπλές κλίμακες, απορρίπτοντας την πολιτική λογική της κυριαρχίας.

Το «Κλίμα Λεβιάθαν» είναι το πιο πιθανό, για λόγους παρόμοιους με αυτούς που βρίσκονται πίσω από τη διάσημη ρήση του μαρξιστή θεωρητικού, Φρέντρικ Τζέιμσον: «Είναι ευκολότερο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου παρά να φανταστεί το τέλος του καπιταλισμού». Από αυτή την άποψη ζούμε ήδη στο «Κλίμα Λεβιάθαν», δεδομένου ότι η διαπίστωση του Τζέιμσον αποτελεί κοινά αποδεκτή λογική για μεγάλο μέρος του φιλελεύθερου -καπιταλιστικού κόσμου.

Πρόκειται για ένα πλανητικό μοντέλο εξουσίας που οργανώνεται γύρω από την προσαρμογή, σε μια προσπάθεια να διαιωνιστεί η σημερινή παγκόσμια κατανομή της εξουσίας και του πλούτου. Έχει τη δύναμη της κυριαρχίας, μαζί με την πολιτική-οικονομική, στρατιωτική και ιδεολογική δύναμη των κρατών και καθεστώτων που κρίνουν ότι η υπάρχουσα τάξη πραγμάτων «αξίζει» να διατηρηθεί.

Το «Κλίμα Θηρίο» έχει επίσης προσανατολισμό προς το καπιταλιστικό status quo, αλλά σε αντίθεση με το Λεβιάθαν, είναι «αντι-παγκοσμιοποιημένο». Με άλλα λόγια, είναι μια καπιταλιστική τάξη που χαρακτηρίζεται από έναν αντιδραστικό, συνήθως ρατσιστικό, «μάτσο»-εθνικισμό. Το «Κλίμα Θηρίο» σήμερα εκφράζει με τον πιο έντονο τρόπο την άρνηση της κλιματικής αλλαγής, έναν συνωμοσιολογικό φόβο ότι ένα αναδυόμενο, κρυπτο-ηγεμονικό «Κλίμα Λεβιάθαν» είναι η πρώτη παγκόσμια απειλή για το εθνικιστικό - καπιταλιστικό ιδεώδες, όπως αυτό υπηρετείται σε μεγάλο μέρος του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος και σε τμήματα του Συντηρητικού στο Ηνωμένο Βασίλειο και τον Καναδά.

Ο Τραμπ και ο Μπολσονάρο είναι μεταξύ των λίγων ηγετών που χαρακτηρίζουν την κλιματική αλλαγή κλίματος ως «φάρσα». Ο Βλαντίμιρ Πούτιν και ο οίκος των Σαούντ περιστασιακά εκφράζουν επίσης «σκεπτικισμό», ενώ ανάλογη στάση παρατηρείται και σε μέρος του πολιτικού συστήματος χωρών οι οποίες αναγνωρίζουν τους κινδύνους από την υπερθέρμανση του πλανήτη. Ένα μεγάλο μέρος του λόγου για τον οποίο το «Κλίμα Θηρίο» φαίνεται τόσο απειλητικό σήμερα, οφείλεται στον αμερικανισμό του. Η μεγάλη, λευκή, αρσενική, σεξιστική και ρατσιστική δεξιά πτέρυγα με την οποία συνδέεται το «Κλίμα Θηρίο» μπορεί να προκαλέσει όλεθρο, ακόμη και όταν αναγνωρίζει ότι η κλιματική αλλαγή είναι πραγματική.

Όμως, η αναμφισβήτητη δέσμευση στον καπιταλισμό περιέχει τους σπόρους της ίδιας της καταστροφής του «Κλίματος Θυρίο», επειδή είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την εμμονή του καπιταλισμού σε μια πολιτική οικονομία που αρνείται να μειώσει δραματικά την καύση των ορυκτών καυσίμων. Όσα γνωρίζουμε σχετικά με τις κοινωνικές και οικολογικές επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη είναι σαφώς άσχημα νέα για έναν τρόπο οικονομικής οργάνωσης που απαιτεί σχετική σταθερότητα για την κυκλοφορία και τη συσσώρευση κεφαλαίου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο «ιδρύματα« όπως το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα τάσσονται θερμά υπέρ μιας τιμολόγησης του διοξείδιου του άνθρακα.

Η αδυναμία ενός εξαγνισμένου «Κλίματος Θηρίου» να αντιμετωπίσει τον κοινωνικό και οικολογικό μετασχηματισμό που προκαλείται από την αλλαγή του κλίματος, οδηγεί σε άσκηση πολιτικής που μοιάζει με «Λεβιάθαν».

Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι αν και σήμερα ο πλούτος και η εξουσία επικεντρώνονται στον Βορρά, οι άνθρωποι και τα μαζικά πολιτικά κινήματα συγκεντρώνονται στον Νότο. Δεν υπάρχει λόγος να αναμένουμε, για παράδειγμα, ότι, ενόψει της καταστροφής του κλίματος, οι μάζες της Νότιας και Ανατολικής Ασίας θα αγκαλιάσουν ένα παγκόσμιο «Κλίμα Λεβιάθαν». Καθώς η υπερθέρμανση του πλανήτη υποβαθμίζει περισσότερο, περιθωριοποιεί και σκοτώνει δισεκατομμύρια ανθρώπων σε αυτό το μέρος του κόσμου, φαίνεται απίθανο να συσπειρωθούν σε μια πλανητική τάξη που αποσκοπεί στη διατήρηση ή ακόμα και στην επιδείνωση των υφιστάμενων ανισοτήτων.

Όλες αυτές οι περιφέρειες έχουν τα δικά τους πολιτικο-οικονομικά, ιδεολογικά και πολιτιστικά αφηγήματα, πολλά από τα οποίες δεν περιλαμβάνουν κανένα «ιδεώδες» καπιταλιστικής «προόδου». Αυτός είναι ο λόγος που δόθηκε το όνομα «Κλίμα Μάο» σε αυτήν την τάση: Μια μη καπιταλιστική πλανητική τάξη που, όμως, μοιάζει με Λεβιάθαν. Αποκαλείται «Κλίμα Μάο» επειδή αναφέρεται στις ριζοσπαστικές πολιτικές παραδόσεις της Νότιας και Ανατολικής Ασίας, περιοχές με ιστορικά σημαντικό αγροτικό κολεκτιβισμό που διατηρούν σημαντικούς σύγχρονους οργανωτικούς πόρους. Δεδομένου ότι σε αυτό το μέρος του κόσμου φιλοξενούνται κυριολεκτικά δισεκατομμύρια φτωχοί άνθρωποι, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων ζει σε κοινότητες που κινδυνεύουν άμεσα από διαταραχές που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή, αναμένεται ότι αυτές οι μάζες θα βασιστούν σε αυτές τις ριζοσπαστικές παραδόσεις για να αντιμετωπίσουν τις απειλές για την επιβίωσή τους.

Δεδομένου, επίσης, ότι η κλιματική αλλαγή απειλεί όχι μόνο την εσωτερική σταθερότητα αυτών των περιοχών αλλά την παγκόσμια πολιτική οικονομία, αναμένεται ότι το «Κλίμα Μάο, δεν θα αγκαλιάσει το έθνος-κράτος ως τόπο κυριαρχίας, τουλάχιστον όχι για πολύ καιρό. Αντίθετα, στο μέτρο που ο καπιταλισμός είναι τελεσίδικα ένοχος για την περιβαλλοντική καταστροφή, το «Κλίμα Μάο» αντιπροσωπεύει τον πιθανότερο μη καπιταλιστικό σχηματισμό που είναι πρόθυμος - ίσως και ικανός - να αντιμετωπίσει το Λεβιάθαν σε πλανητικό επίπεδο.

Το «Κλίμα X είναι το πιο δύσκολο να περιγραφεί. Παραπέμπει σε ένα ποικιλόμορφο κίνημα κάτω από την «ομπρέλα» της κλιματικής δικαιοσύνης, αποτελούμενο από πολλές κινήσεις, οργανωμένες σε πολλές κλίμακες. Έτσι, θα πάρει πολλές μορφές, κάθε μία από τις οποίες θα διαμορφωθεί από τις συγκεκριμένες ιστορικές και γεωγραφικές συνθήκες.

Αυτά τα δύο τελευταία σενάρια μοιράζονται δύο γενικούς προσανατολισμούς. Πρώτον, την απόρριψη του καπιταλιστικού τρόπου πολιτικής-οικονομικής οργάνωσης, από τον οποίο πηγάζει το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Δεν έχει αποδειχθεί απολύτως καμία εύλογη καπιταλιστική βάση για ένα δίκαιο και ασφαλές μέλλον για όλους, παρά τις δεκαετίες πολιτικών ελιγμών και «πράσινου» λόγου. Δεύτερον, η άρνηση να δοθεί πολιτική προτεραιότητα στην κυρίαρχη αντίληψη της ανάθεσης της εξουσίας, είτε σε εθνική, είτε σε πλανητική μορφή. Το έθνος-κράτος έχει ήδη αποδείξει ότι δεν μπορεί και δεν θα «σώσει τον πλανήτη». Το «Κλίμα X είναι μια αναγνώριση ότι η λύση στην κλιματική κρίση βρίσκεται πέρα ​​από την κυριαρχία, σε πολλαπλά κινήματα που δεν οργανώνονται βάσει προκαθορισμένων αυτόνομων πολιτικών «χωραφιών», αλλά με βάση τους αγώνες και τα μέσα διαβίωσης των εμπλεκομένων.

Οι πολλές και μακραίωνες προσπάθειες των ιθαγενών πληθυσμών παρέχουν χρήσιμα και αξιοθαύμαστα μοντέλα οργάνωσης και πολιτικής δημιουργικότητας έναντι απειλών μεγάλης κλίμακας. Σίγουρα δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τις σύγχρονες μορφές συλλογικής δράσης, αλλά είναι και θα συνεχίσουν να είναι ζωτικής σημασίας πηγές γνώσης, σοφίας και αλληλεγγύης, όπως και πολλοί άλλοι αγώνες για τα εργατικά και τα ανθρώπινα δικαιώματα, σε όλες τις κλίμακες. Κάποιες, αν όχι όλες, από αυτές οι προσπάθειες θα βασιστούν στη ριζοσπαστική αριστερή παράδοση. Το «Κλίμα Χ» θα δυναμώσει, μόνο μέσω της αλληλεγγύης αυτών των πολλών κινημάτων που συγκλίνουν κάτω από το γενικό αίτημα της κλιματικής δικαιοσύνης.

Τα πεπερασμένα όρια του «πράσινου κεϋνσιανισμού»

Η ανάλυση υπογραμμίζει σε αυτό το σημείο, ότι τα παραπάνω σημαίνουν πως το «Κλίμα X» δεν έχει και δεν θα λάβει τη μορφή μιας νέας «πράσινης» διαπραγμάτευσης. Αν και δεν πρέπει να απορρίπτει τις προσκλήσεις για αναπροσανατολισμό της κρατικής πολιτικής, ωστόσο, δεν είναι ένα «πράσινο πλύσιμο» της καπιταλιστικής παρακμής. Εάν, για παράδειγμα, εφαρμοστεί το ψήφισμα που κυκλοφορεί στο Κογκρέσο των ΗΠΑ για το «καθήκον της ομοσπονδιακής κυβέρνησης να δημιουργήσει ένα πράσινο νέο συμβόλαιο», θα ήταν ευπρόσδεκτο. Ωστόσο, πρέπει να σκεφτούμε τα όριά του.

Διότι δεν πρέπει να περιμένει κανείς ότι το «πετρελαιοφόρο» που λέγεται ΗΠΑ και πλέει με μεγάλη ταχύτητα, θα «στρίψει» ξαφνικά, αλλάζοντας τον προσανατολισμό της οικονομίας του. Ακόμη και στην καλύτερη περίπτωση, δηλαδή στην καλύτερη των πολιτικών προθέσεων, αυτός μετασχηματισμός δεν μπορεί να συμβεί σε αρκετά γρήγορο χρονοδιάγραμμα, ειδικά στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου το κεφάλαιο των ορυκτών καυσίμων είναι τόσο βαθιά μπλεγμένο με το κράτος. Άλλωστε, το περιεχόμενο αυτής της «Πράσινης Συμφωνίας», ως μια έκφραση του «πράσινου κεϋνσιανισμού», ουσιαστικά την τοποθετεί στο κέντρο του στρατοπέδου του «Κλίματος Λεβιάθαν». Ο «πράσινος κεϋνσιανισμός» είναι η κεντρική πλατφόρμα μιας σειράς συστημικών σχεδίων, όπως αυτό της πρότασης της Deutsche Bank το 2008 να χρησιμοποιηθούν οι «πράσινες» κρατικές υποδομές… για τη διάσωση του χρηματοπιστωτικού τομέα της Ευρώπης.

Ο «πράσινος κεϋνσιανισμός» είναι μία πολιτική - θεσμική ιδεολογική πλατφόρμα που στοχεύει στη διατήρηση της «κοινωνικής σταθερότητας» - στην ορολογία του ο κίνδυνος για το κλίμα περιγράφεται ως «πολλαπλασιαστής απειλής» - και βασίζεται σε καλά συντονισμένα εθνικά κεφάλαια για να πραγματοποιήσει αυτόν τον στόχο. Όπως και άλλοι κεϋνσιανισμοί, βάζει όλα τα αυγά του στο καλάθι του κράτους, προσβλέποντας στην κρατική ικανότητα, αλλά και την ανάληψη μιας μακροπρόθεσμης δέσμευσης του κράτους για την εφαρμογή του προγράμματος. Μπορεί να μην υπάρχει κάποιο προφανές ιμπεριαλιστικό σχέδιο στην «Πράσινη Νέα Συμφωνία» αλλά δεν γίνεται να μην σημειωθεί το μάλλον αφηρημένο γεωπολιτικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται, όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένας… μη προβληματικός διεθνής ηγέτης της κλιματικής δράσης.

Οι πιο φανατικοί υποστηρικτές του προγράμματος ισχυρίζονται ότι το έθνος-κράτος είναι το πιο ισχυρό εργαλείο και θα ήταν παράλογο να μην το χρησιμοποιήσουμε αν μπορούμε. Αλλά, ταυτόχρονα, ενώ το κράτος ίσως είναι χρήσιμο εργαλείο αυτή τη στιγμή, είναι ίσως και το πιο σημαντικό εμπόδιο για τη δράση υπέρ της προστασίας του κλίματος.

Το καπιταλιστικό κράτος είναι εξαιρετικά απίθανο να παράγει κάτι σαν ένα «πράσινο νέο συμβόλαιο». Χρειάζονται ριζοσπαστικές λύσεις που μπορούν να προέλθουν και να αναληφθούν από τους ανθρώπους στους τόπους και τις κοινότητες μέσα στις οποίες ζουν και αγωνίζονται για ένα καλύτερο αύριο για τους ίδιους και τα παιδιά τους.

Posted in: ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ