Η εικόνα του Ιμπεριαλισμού

Μετάφραση-Επιμέλεια: Συρμακέζη Αργυρώ, Παλαιολόγος Ανδρέας

Μετάφραση από κομμάτι του βιβλίου Understanding a Photograph,
John Berger (Οκτώβρης 2013)

Την Τρίτη 10 Οκτώβρη 1967, μια φωτογραφία διαδόθηκε σ’ όλο τον κόσμο ως απόδειξη για τον θάνατο του Guevara την προηγούμενη Κυριακή κατά τη διάρκεια μιας σύγκρουση μεταξύ δύο λόχων του Βολιβιανού στρατού και μιας δύναμης των ανταρτών στο βόρειο τμήμα του ποταμού Rio Grande κοντά σ’ ένα χωριό στη ζούγκλα εν ονόματι Higueras (αργότερα το χωριό έλαβε την διακηρυγμένη αμοιβή για τη σύλληψη του Guevara). Η φωτογραφία του πτώματος τραβήχτηκε σ’ έναν στάβλο στη μικρή πόλη Vallegrande. Το σώμα του τοποθετήθηκε σε φορείο πάνω σε μια τσιμεντένια σκάφη.
Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δύο χρόνων, ο ‘Che’ Guevara είχε γίνει θρύλος. Κανείς δεν ήξερε με σιγουριά που βρισκόταν. Δεν υπήρχαν αδιάσειστα αποδεικτικά στοιχεία από κανέναν που να τον έχει δει αλλά την παρουσία του την υπέθεταν και την επικαλούνταν. Στην αρχή της τελευταίας του επιστολής¹– η οποία απεστάλη από μια αντάρτικη βάση ‘’κάπου στον κόσμο΄΄ προς την τριηπειρωτική οργάνωση αλληλεγγύης στην Αβάνα- παρέθεσε μια πρόταση από τον επαναστάτη ποιητή του 19^ου αιώνα José Martí : ‘’Τώρα είναι η εποχή των καμινιών, και μόνο το φως θα πρέπει να δούμε’’. Ήταν σαν στο δικό του υπάρχον φως ο Guevara να ήταν αόρατος και πανταχού παρόν.[i]
Τώρα είναι νεκρός. Οι πιθανότητες επιβίωσής του ήταν αντιστρόφως ανάλογες  με τη δύναμη του θρύλου του. Ο θρύλος έπρεπε να καρφωθεί. Η New York Times έγραψε ότι: ‘’Αν ο Ernesto Che Guevara πράγματι σκοτώθηκε στην Βολιβία, όπως φαίνεται πιθανό, ένας μύθος και ταυτόχρονα ένας άνθρωπος αφέθηκε  να ξεκουραστεί”.
Δεν γνωρίζουμε τις συνθήκες του θανάτου του. Μπορούμε να κατανοήσουμε την ψυχοσύνθεση αυτών που βρήκαν το σώμα του από την μεταχείριση του σώματος του Guevara μετά το θάνατό του. Πρώτα, το έκρυψαν. Έπειτα, το εξέθεσαν. Μετά, το έθαψαν σ’ ένα ανώνυμο τάφο σε άγνωστο μέρος. Στη συνέχεια το ξέθαψαν. Τέλος το έκαψαν.  Όμως πριν το κάψουν, έκοψαν τα δάχτυλά του για μελλοντική ταυτοποίηση. Η τελευταία κίνηση υποδεικνύει ότι είχαν σοβαρές αμφιβολίες αν ήταν πράγματι ο Guevara αυτός που σκότωσαν. Εξίσου όμως μπορεί να σημαίνει ότι δεν είχαν καθόλου αμφιβολίες αλλά ότι φοβόντουσαν το πτώμα. Τείνω να πιστεύω το τελευταίο.
Ο σκοπός της φωτογραφίας της 10^ης Οκτώβρη ήταν να βάλει τέλος σ’ έναν θρύλο. Ωστόσο, η επίδραση σ’ αυτούς που την είδαν θα μπορούσε να είναι πολύ διαφορετική. Ποιο είναι το νόημά της; Τι σημαίνει, επακριβώς αλλά και στη σφαίρα του μη πραγματικού, αυτή η φωτογραφία τώρα πια; Όσον αφορά εμένα θα προσπαθήσω να την αναλύσω προσεκτικά.

Υπάρχει μια ομοιότητα ανάμεσα στη φωτογραφία και στον πίνακα του Rembrandt ‘’The anatomy Lesson of Doctor Nicolaes Tulp’’. Ο άψογα ντυμένος Βολιβιανός αποικιοκράτης με το μαντήλι στην μύτη του έχει πάρει τη θέση του γιατρού. Οι δύο φιγούρες στα δεξιά του κοιτούν το πτώμα με την ίδια ένταση αλλά και με απρόσωπο ενδιαφέρον όπως και οι δύο κοντινότεροι γιατροί στον γιατρό Tulp. Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν περισσότερες φιγούρες στον πίνακα του Rembrandt όπως άλλωστε υπήρχαν περισσότεροι άνθρωποι που δεν φωτογραφήθηκαν στον στάβλο στο Vallegrande. Όμως η τοποθεσία του πτώματος σε σχέση με τις φιγούρες από πάνω του όπως και η αίσθηση της απόλυτης ακινησίας του πτώματος ομοιάζουν έντονα.
Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει η λειτουργική ομοιότητα των δύο εικόνων: και οι δύο ασχολούνται με το να καταδείξουν ότι το πτώμα εξετάζεται επίσημα και αντικειμενικά. Επιπλέον, προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα παράδειγμα με βάση τον νεκρό: ένα για την ανάπτυξη της ιατρικής και ένα άλλο ως πολιτική προειδοποίηση. Έχουν τραβηχτεί χιλιάδες φωτογραφίες νεκρών και κατακρεουργημένων όμως σπάνια η αιτία είναι η επίσημη επίδειξη τους. Ο γιατρός Tulp επιδεικνύει τους συνδέσμους του χεριού και ό,τι λέει επ’ αυτού εφαρμόζεται στο συνηθισμένο χέρι κάθε ανθρώπου. Ο αποικιοκράτης με το μαντήλι επιδεικνύει την τελική μοίρα – όπως επιτάσσει η ‘’θεία πρόνοια’’- του διαβόητου αρχηγού των ανταρτών και ό,τι λέει πρόκειται να εφαρμοστεί  σε κάθε αντάρτη σ’ αυτή την ήπειρο.
Μου θύμισε επίσης μια ακόμα εικόνα: τον πίνακα του νεκρού Χριστού από τον Mantegna που βρίσκεται στην Brera² του Μιλάνου. Το σώμα φαίνεται να είναι στο ίδιο ύψος αλλά από τη γωνία των ποδιών και όχι από το πλάι. Τα χέρια βρίσκονται στην ίδια θέση, τα δάχτυλα καμπυλώνουν στην ίδια στάση. Το ύφασμα στο κάτω μέρος του σώματος είναι διπλωμένο και σχηματισμένο με τον ίδιο τρόπο όπως το αιματοβαμμένο, ξεκουμπωμένο, λαδί παντελόνι του Guevara. Το στόμα είναι εκφραστικά χαλαρό με τον ίδιο τρόπο. Τα μάτια του Χριστού είναι κλειστά και υπάρχουν δύο πενθούντες δίπλα του. Τα μάτια του Guevara είναι ανοιχτά και δεν περιστοιχίζεται από πενθούντες: αλλά μόνο από τον αποικιοκράτη με το μαντήλι, τον πράκτορα μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ, κάποιους Βολιβιανούς στρατιώτες και δημοσιογράφους.  Και πάλι δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει η ομοιότητα. Δεν υπάρχουν πολλοί τρόποι έκθεσης ενός νεκρού εγκληματία.

Ωστόσο, η ομοιότητα εντοπίζεται και σε άλλα επίπεδα πέρα από τη στάση και τη λειτουργία της εκάστοτε φωτογραφίας. Τα συναισθήματα με τα οποία ήρθα αντιμέτωπος όταν είδα τη φωτογραφία στο εξώφυλλο της απογευματινής εφημερίδας ήταν πολύ κοντινά με αυτά που με τη βοήθεια της ιστορικής φαντασίας είχα προηγουμένως υποθέσει για την αντίδραση του σύγχρονου πιστού στον πίνακα του Mantegna. Η δύναμη μιας φωτογραφίας είναι συγκριτικά εφήμερη. Τώρα όταν κοιτάω την φωτογραφία μπορώ μόνο να ανακατασκευάσω τα αρχικά, χωρίς συνοχή, συναισθήματά μου. Ο Guevara δεν ήταν ο Χριστός.  Αν ξαναδώ τον πίνακα του Mantegna στο Μιλάνο, θα δω σ’ αυτόν το σώμα του Guevara. Όμως αυτό συμβαίνει διότι σε ορισμένες σπάνιες περιπτώσεις η τραγωδία του θανάτου ενός ανθρώπου ολοκληρώνει και εξηγεί το νόημα ολόκληρης της ζωής του. Είμαι απόλυτα συνειδητοποιημένος γι’ αυτό όσον αφορά τον Guevara όπως και ορισμένοι ζωγράφοι ήταν όσον αφορά τον Χριστό. Αυτός είναι ο βαθμός της συναισθηματικής ανταπόκρισης.
Το λάθος πολλών σχολιαστών του θανάτου του Guevara ήταν η υπόθεση ότι αντιπροσώπευε μόνο στρατιωτικές ικανότητες ή μια συγκεκριμένη επαναστατική στρατηγική. Έτσι μιλούν μόνο για μια αποτυχία ή μια ήττα. Δεν είμαι σε θέση να αξιολογήσω την απώλεια που σήμανε ο θάνατος του Guevara για το επαναστατικό κίνημα της Ν. Αμερικής. Εντούτοις, είναι σίγουρο ότι ο Guevara εκπροσωπούσε και θα συνεχίσει να εκπροσωπεί πιο πολλά από απλά τις λεπτομέρειες του σχεδίου του. Εκπροσωπούσε μια απόφαση, ένα συμπέρασμα.
Ο βαθμός της εκμετάλλευσης και της υποδούλωσης ήταν εξίσου μεγάλος.  Τα δεινά ήταν εξίσου έντονα και διαδεδομένα. Η  σπατάλη  ήταν κολοσσιαία. Όμως, δεν είχαν γίνει ανυπόφορες διότι η πλήρης έκταση της αλήθειας γι’ αυτές τις συνθήκες δεν είχε γίνει γνωστή-ούτε απ’ αυτούς που τις βίωναν. Οι αλήθειες δεν είναι πάντα φανερές μέσα στις συνθήκες στις οποίες αναφέρονται. Γεννιούνται-ορισμένες φορές όταν είναι αργά. Αυτή η αλήθεια γεννήθηκε με τους αγώνες και τους πολέμους για εθνική ανεξαρτησία. Υπό το φως της νεογέννητης αλήθειας, η σημασία του Ιμπεριαλισμού άλλαξε. Απαιτεί να ειδωθεί διαφορετικά.  Προηγουμένως, απαιτούσε φτηνές πρώτες ύλες, εκμετάλλευση της εργασίας και μια ελεγχόμενη παγκόσμια αγορά.  Σήμερα, απαιτεί μια ανθρωπότητα που δεν μετρά σε τίποτα.
Ο Guevara οραματίστηκε τον θάνατό του στον επαναστατικό αγώνα ενάντια στον Ιμπεριαλισμό.
Όπου και αν μας βρει ο θάνατος, καλωσορίστε τον, υπό την προϋπόθεση ότι η πολεμική κραυγή μας μπορεί και να έχει φτάσει σε κάποια δεκτικά αυτιά και ένα άλλο χέρι μπορεί να απλωθεί για να χρησιμοποιήσει τα όπλα μας και άλλοι άνθρωποι να είναι έτοιμοι να σιγοτραγουδήσουν το μοιρολόι με τον staccato ρυθμό των πολυβόλων και τις νέες νικηφόρες πολεμικές κραυγές ³
Ο προβλεπόμενος θάνατός του  προσέφερε το μέτρο για το πόσο ανυπόφορη θα ήταν η ζωή του αν δεχόταν τις ανυπόφορες συνθήκες του κόσμου ως έχει. Του προσέφερε επίσης το μέτρο της αναγκαιότητας να αλλάξει τον κόσμο.  Του έδωσε την ικανότητα να ζει με την απαραίτητη αξιοπρέπεια που κάνει τον Άνθρωπο.
Με την αναγγελία του θανάτου του Guevara, άκουσα κάποιον να λέει: ‘’Ήταν το παγκόσμιο σύμβολο των δυνατοτήτων του ανθρώπου’’. Γιατί ήταν αλήθεια; Διότι αναγνώρισε τι ήταν ανυπόφορο για τον άνθρωπο και έπραξε αναλόγως.
Τα μέτρα υπό τα οποία έζησε ο Guevara ξαφνικά αποτέλεσαν μια ενότητα που γέμισε τον κόσμο και κατέστρεψαν τη ζωή του. Ο αναμενόμενος θάνατός του έγινε πραγματικότητα. Η φωτογραφία αφορά αυτή την πραγματικότητα. Οι πιθανότητες εξαφανίστηκαν. Στη θέση τους  υπάρχει το αίμα, η μυρωδιά της φορμόλης, οι απεριποίητες πληγές στο άπλυτο σώμα, οι μύγες,  τα ξεσκισμένα παντελόνια: οι μικρές ιδιωτικές λεπτομέρειες του σώματός του αποδόθηκαν μέσω του θανάτου ως κοινές και απρόσωπες και σπασμένες όπως μια κατεστραμμένη πόλη.
Ο Guevara πέθανε περιτριγυρισμένος από τους εχθρούς του. Η μεταχείριση του όσο ήταν ζωντανός ήταν σε αντίστιξη  με την μετά θάνατον μεταχείρισή του. Την έσχατη στιγμή δεν είχε τίποτα να τον υποστηρίξει παρά τις προηγούμενες δικές του αποφάσεις. Έτσι έκλεισε ο κύκλος. Θα ήταν χυδαία αυθάδεια να διεκδικήσουν οποιαδήποτε γνώση από την εμπειρία του εκείνη τη στιγμή ή στην αιωνιότητα. Το άψυχο σώμα του, όπως φαίνεται στη φωτογραφία, είναι η μόνη αναφορά που έχουμε. Όμως όταν κλείνει ο κύκλος δικαιούμαστε να συμπεράνουμε τη λογική πίσω από αυτά που συνέβησαν. Η αλήθεια ρέει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο αναμενόμενος θάνατός του δεν αποτελεί πια το μέτρο της αναγκαιότητας για την αλλαγή των ανυπόφορων συνθηκών αυτού του κόσμου. Αντιλαμβανόμενος τώρα πια τον επικείμενο θάνατό του, βρίσκει στη ζωή του το μέτρο της δικαίωσής του και ο κόσμος όπως τον έχει βιώσει του είναι υποφερτός.
Η πρόβλεψη αυτής της τελικής λογικής αποτελεί μέρος του τι δύναται να κάνει ένας άνθρωπος ή ένας λαός για να παλέψει ενάντια στις δυσβάσταχτες ανισότητες. Αποτελεί μέρος του μυστικού του ηθικού παράγοντα που μετράει 3 προς 1 απέναντι στην δύναμη των όπλων.
Η φωτογραφία δείχνει ένα στιγμιότυπο: αυτό το στιγμιότυπο στο οποίο το σώμα του Guevara, τεχνητά διατηρημένο, αποτελεί ένα απλό αντικείμενο μιας έκθεσης. Σε αυτό βρίσκεται και ο αρχικός τρόμος. Μα τι προτίθεται να δείξει; Αυτόν τον τρόμο;  Όχι. Να δείξει, την στιγμή του τρόμου, την ταυτότητα του Guevara και κατηγορηματικά, τον παραλογισμό της επανάστασης. Όμως ακριβώς λόγω αυτού του σκοπού, το στιγμιότυπο είναι ξεπερασμένο. Η ζωή του Guevara και η ιδέα ή το γεγονός της επανάστασης άμεσα επικαλούνται διαδικασίες που προηγήθηκαν αυτής της στιγμής και συνεχίζουν ακόμα και τώρα. Υποθετικά, ο μόνος τρόπος κατά τον οποίο ο σκοπός αυτών που κανόνισαν και ενέκριναν τη φωτογραφία θα μπορούσε να επιτευχθεί θα ήταν να διατηρήσουν τεχνητά σ’ αυτή τη στιγμή τη κατάσταση του κόσμου ως έχει, καθολικά,: να σταματήσουν τη ζωή. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα μπορούσε να αμφισβητηθεί το περιεχόμενο ολόκληρης της ύπαρξης του Guevara ως παράδειγμα . Έτσι, ούτε η φωτογραφία έχει νόημα διότι ο θεατής δεν έχει την παραμικρή ιδέα του περιεχομένου της, ούτε το νόημά της αρνείται ή πληροί τις προϋποθέσεις για την επίδειξη της.
Την συνέκρινα με δύο πίνακες διότι οι πίνακες, πριν την εφεύρεση της φωτογραφίας, είναι η μόνη οπτική απόδειξη που έχουμε για το πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται αυτό του βλέπουν. Όμως η επίδρασή της είναι βαθιά διαφορετική από έναν πίνακα. Ένας πίνακας, ή τουλάχιστον ένας επιτυχημένος πίνακας, συμφωνεί με τις διαδικασίες που επικαλούνται από το αντικείμενο του θέματος. Ακόμα προτείνει μια στάση απέναντι σε αυτές τις διαδικασίες. Μπορούμε να θεωρήσουμε έναν πίνακα ως σχεδόν ολοκληρωμένο από μόνο του.
Μπροστά σ’ αυτή τη φωτογραφία μπορούμε είτε να διώξουμε το νόημα της ή να το ολοκληρώσουμε για εμάς τους ίδιους. Είναι μια εικόνα η οποία μπορεί όσο και οποιαδήποτε σιωπηλή εικόνα να απαιτήσει μιαν απόφαση.

Οκτώβριος 1967

1. Ολόκληρη η επιστολή https://www.marxists.org/archive/guevara/1967/04/16.htm
2. Πινακοθήκη Brera στο Μιλάνο
3. ‘’Vietnam must not stand alone’’ , New Left Review, London, no. 43, 1967

Πολιτικός σχολιασμός μεταφραστών
9 Οκτώβρη 1967, συμπληρώνονται  50 χρόνια από την εκτέλεση του Ερνέστο ‘’Τσε’’ Γκεβάρα ντε λα Σέρνα από το βολιβιανό καθεστώς. Η παρούσα μετάφραση αναφέρεται στην φωτογραφία που εκδόθηκε στις 10 Οκτώβρη του 1967, που στόχο είχε να βυθίσει σε απογοήτευση τους προοδευτικούς λαούς ολόκληρου του κόσμου, που εμπνέονταν από το όραμα του κομμουνιστή- λαϊκού αγωνιστή Ερνέστο ‘’Τσε’’ Γκεβάρα.
‘’Δεν είμαι απελευθερωτής. Δεν υπάρχουν τέτοιοι. Οι λαοί απελευθερώνονται μόνοι τους’’.  Το παράδειγμα της Κούβας του Τσε Γκεβάρα, του Φιντέλ Κάστρο, του Καμίλο Σιενφουέγος  δόνησε το επαναστατικό – προοδευτικό κίνημα παγκοσμίως. Αποτέλεσε πηγή  έμπνευσης για όλο το σύγχρονο ρεύμα του ευρωπαϊκού αντάρτικου πόλης  που ήρθε για να συγκρουστεί  με την πολιτικό-ιδεολογική στροφή του 20ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ  σε σχέση με την θεωρία του ειρηνικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό. Ήταν ένα επαναστατικό σινιάλο  πως οι αδύναμοι μπορούν να νικήσουν  τον πιο δυνατό ιμπεριαλισμό, οργανώνοντας τον λαϊκό αγώνα με αιχμή την ένοπλη πρωτοπορία.Ο Τσε ήταν από τους πρωτεργάτες του παραδείγματος της Κούβας . Έπρεπε να χτυπηθεί, να διαλυθεί. Ο θάνατος του να σημάνει το τέλος του ονείρου, να βυθίσει σε δεύτερες  σκέψεις  την επιρροή που είχε η επανάσταση της Κούβας για τους καταπιεσμένους όλου του κόσμου.
Ο αγώνας απέναντι στον ιμπεριαλισμό παραμένει επίκαιρος, τόσο στην Κούβα που βιώνει καθημερινά την αμερικάνικη επιθετικότητα όσο και σε τούτη την μεριά του κόσμου. Να μεταφέρουμε στο σήμερα το παράδειγμα της Κούβας .Να αγωνιστούμε με όλες μας τις δυνάμεις για ανεξαρτησία και κοινωνική δικαιοσύνη.
‘’Εάν πρέπει να εκφράσουμε πώς θέλουμε να γίνουν τα παιδιά μας, πρέπει να πούμε με την ψυχή γενναίων επαναστατών: Θέλουμε να γίνουν σαν τον Τσε’’
Φιντέλ Κάστρο 12 Ιούλη 1997

Posted in: πολιτική