Ο Υπερβατικός χαρακτήρας του ανθρωπίνου νου και η έκφρασή του στις τέχνες

Από τον Μιχάλη Χιωτίνη

Ταυτότητα

Η ανθρώπινη εμπειρία κινείται και υπόκειται στο χρόνο. Αλλάζει συνεχώς χωρικές και χρονικές συντεταγμένες, και δεν μπορεί να νοηθεί παρά ως γεγονός: το γεγονός της ανθρώπινης εμπειρίας.

Ο όρος «γεγονός», όμως, υποδεικνύει κάτι που αποκτά ύπαρξη, περιπλανάται για λίγο, και ύστερα χάνει την ύπαρξή του. Όπως κάθε πράγμα, κάθε αντικείμενο του αισθητού κόσμου, παίρνει μορφή, τη διατηρεί παλλόμενο για ένα χρονικό διάστημα, και μετά τη χάνει.
Εντούτοις, δεν θα είχε νόημα η ανθρώπινη εμπειρία εάν δεν μπορούσε το υποκείμενο της νόησης του κόσμου, το υποκείμενο της εμπειρίας, να διατηρήσει μία σταθερή ταυτότητα. Δεν μπορώ να έχω εμπειρία χωρίς το απείρως απλό αλλά ασάλευτο φαινόμενο του πρώτου προσώπου, χωρίς το «εγώ». Δεν υπάρχει, τελικά, ανθρώπινη εμπειρία χωρίς μία συνεχή και άχρονη αίσθηση ενός μοναδικού εαυτού. Έτσι, η ανθρώπινη εμπειρία δεν μπορεί να διαχωριστεί από την ταυτότητα, και άρα από τη μνήμη, την άμεση αυτή σχέση με το παρελθόν, την ιδιότητα της συνειδητότητας να «αναδιπλώνει» το χρονικό συνεχές, να φέρνει με το νου για μερικές φευγαλέες στιγμές το χθες στο σήμερα.

Μνήμη

Παλαιότερα οι άνθρωποι χάραζαν την πέτρα ή σημάδευαν παπύρους με μελάνη για να καταγράψουν τον λόγο, ενώ αργότερα εφευρέθηκε η τυπογραφία που διέδωσε εντυπωσιακά την καταγραφή και ανάγνωση πληροφορίας. Ειδικά στη σημερινή εποχή, όμως, με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές να βρίσκονται σε ευρεία χρήση και τα αποθηκευτικά τους μέσα – όπως ο σκληρός δίσκος – να είναι μέρος της καθημερινής γλώσσας, συνηθίζουμε να σκεφτόμαστε την ανθρώπινη μνήμη με όρους υλικής αποθήκευσης.
Άλλωστε σήμερα είναι κοινός τόπος ότι όλα έχουν μία υλική αναγωγή και ότι η επιστήμη εξηγεί τα πάντα. Και ο εγκέφαλος, λοιπόν, δεν είναι παρά ένας βιολογικός υπολογιστής. Η σκέψη είναι λογισμικό, η ταυτότητα και οι αναμνήσεις είναι βιοχημικά ίχνη ή μοτίβα ηλεκτρικής δραστηριότητας μεταξύ νευρώνων. Έχει ταυτιστεί η έννοια της μνήμης με την υλική καταγραφή πληροφορίας. Είναι, όμως, η υλική καταγραφή μνήμη;

Qualia

Στη φιλοσοφία του νου, «qualia» ονομάζονται οι άρρητες υποκειμενικές ποιότητες της εμπειρίας, όπως η ερυθρότητα ενός κόκκινου αντικειμένου, η αλμυρότητα του αλατιού, το άκουσμα του φλάουτου, ακόμα και ο πόνος ή η χαρά.
Το σημαντικό, εδώ, είναι ότι το κόκκινο φως, δηλαδή το ηλεκτρομαγνητικό κύμα συχνότητας που αντιστοιχεί στο κόκκινο, είναι απλώς αυτό: ένα ηλεκτρομαγνητικό κύμα συγκεκριμένης συχνότητας. Ως υλικό αντικείμενο ή φυσικό γεγονός δε φέρει τίποτα από την ποιότητα του κόκκινου per se. Συνδέεται με αυτήν, αλλά το κόκκινο αυτό καθαυτό, όπως είναι αντιληπτό από το πρώτο πρόσωπο, είναι οντολογικά διαφορετικό από μία περιγραφή από το τρίτο πρόσωπο του γεγονότος του φωτός συγκεκριμένου μήκους κύματος.
Μπορούμε να αναλύσουμε ολόκληρη την υλική διαδικασία της όρασης του κόκκινου αντικειμένου (Εικόνα 1). Μπορούμε να πούμε ότι το φως εισέρχεται στην κόρη, περνάει την ίριδα, διαθλάται από το φακό, συγκεντρώνεται και ερεθίζει το οπτικό νεύρο, ηλεκτρικά σήματα καταφθάνουν στο κέντρο όρασης του εγκεφάλου κτλ. Μπορούμε να περιγράψουμε τη διαδικασία μόριο-μόριο, φωτόνιο-φωτόνιο, όμως, όπως και στο γνωστό νοητικό πείραμα της νευροεπιστήμονα που πάσχει από αχρωματοψία, δεν θα βρούμε ποτέ πώς είναι να βλέπει κανείς το χρώμα κόκκινο.

Εικόνα 1.Αναπαράσταση του φωτός να εισέρχεται στο μάτι
Το ίδιο μπορούμε να πούμε, αναλόγως, για όλες τις υποκειμενικές εμπειρίες. Όπως το χρώμα δεν είναι η συχνότητα του φωτός, έτσι και σχήμα δεν είναι παρατεταγμένα μόρια μελάνης σε χαρτί, μουσική δεν είναι παλλόμενος αέρας, οσμή δεν είναι οι χημικές ενώσεις που ίπτανται στον αέρα, πόνος δεν είναι ηλεκτρικά σήματα, και τελικά συνείδηση δεν είναι η «εξυπνάδα» ή υπολογιστική ικανότητα.
Ακόμα κι αν τα υλικά αυτά γεγονότα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις αντίστοιχες εμπειρίες, δεν ταυτίζονται οντολογικά. Καμία υλική διάταξη αλλά και κανένα νευροφυσιολογικό γεγονός, ως φυσική πραγματικότητα, δεν περιέχει εννοιολογικό περιεχόμενο, ή αυτό που ονομάζουμε νόημα. Και δεν τίθεται ζήτημα εξέλιξης της επιστήμης ώστε να ανακαλυφθεί η σχέση υλικού και νοητικού, γιατί ακόμα και η πιο θεμελιώδης φαινομενολογία της συνείδησης δείχνει ότι το πρόβλημα είναι μεθοδολογικό. Είναι τόσο αγεφύρωτο το ποιοτικό χάσμα μεταξύ των αντικειμενικών γεγονότων της νευροφυσιολογίας και του υποκειμενικού γεγονότος των qualia, που φαίνεται ότι η ανάπτυξη μίας θεωρίας για τη σχέση αιτιότητας μεταξύ των δύο είναι επιστημολογικά αδύνατη.
Συνεπώς, ακόμα και η μνήμη, μπορεί άραγε να ταυτιστεί οντολογικά με βιοχημικά ίχνη ή μοτίβα ηλεκτρικής δραστηριότητας; Ή τελικά δεν είναι παρά το υπερβατικό περιεχόμενό της, που αποτελείται μόνο από υποκειμενικές ποιότητες που αψηφούν κάθε απόπειρα υλικής ή χωροχρονικής περιγραφής; Μήπως τελικά η μνήμη δεν είναι παρά μία σχέση όχι στον χώρο αλλά στον χρόνο, και επομένως μία ένδειξη ότι η ίδια η συνειδητότητα τον υπερβαίνει;

Αποβλεπτικότητα

Αν, όμως, τα qualia συνδέονται απλώς και δεν παράγονται από τα υλικά αντικείμενα και τα φυσικά γεγονότα, τότε αναγκαστικά δεν έπονται αυτών αλλά προηγούνται αιτιολογικά. Αυτό σημαίνει ότι, κατά κάποιον τρόπο, το σημασιολογικό περιεχόμενο είναι ήδη μέρος του λεξιλογίου της συνειδητότητας, και απλά προβάλλεται πάνω στα φυσικά αντικείμενα με τα οποία συνδέεται. Το περιεχόμενο των αισθήσεων, λοιπόν, θα πρέπει να τίθεται προς το αντικείμενο των αισθήσεων. Να προ-τίθεται. Έχω την πρόθεση να δω το κόκκινο ως κόκκινο, και γι’ αυτό το βλέπω.
Ας πάρουμε το παράδειγμα μιας γευστικής δοκιμής. Αν έχουμε ένα ποτήρι κρασιού γεμάτο με βυσσινάδα, από το οποίο κάποιος μας προσφέρει να δοκιμάσουμε λέγοντάς μας ότι είναι κόκκινο κρασί, το άμεσο αποτέλεσμα δεν θα είναι αυτό της γευστικής αναγνώρισης, αλλά της γνωστικής σύγχυσης. Η εμπειρία της γεύσης του ποτού ήρθε σε ασυμφωνία με την προσδοκία της γεύσης. Ο νους θα πρέπει να αποσυρθεί και να προτάξει μία νέα «υπόθεση» ώστε να το αναγνωρίσει.
Αυτό το χαρακτηριστικό του νου να τείνει το γνωσιακό περιεχόμενο προς το αντικείμενο της εμπειρίας ονομάζεται προθετικότητα ή αποβλεπτικότητα, και την εισήγαγε στη σύγχρονη φιλοσοφία, αντλώντας από σχολαστικιστικά προηγούμενα, ο Φραντς Μπρεντάνο, ο οποίος την όρισε ως το κύριο χαρακτηριστικό των νοητικών φαινομένων, αυτό που ξεχωρίζει τα φυσικά από τα νοητικά φαινόμενα.
Στις εικόνες 2 και 3 βλέπουμε ασήμαντα αλλά πολύ ενδεικτικά για την κατανόηση του φαινομένου παραδείγματα για το πώς το σημασιολογικό περιεχόμενο των αισθήσεων εξαρτάται, και σε πιο θεμελιώδες επίπεδο, από την πρόθεση του νου προς το αντικείμενο των αισθήσεων. Αυτό που βλέπει κανείς εξαρτάται από αυτό που προτίθεται να δει ή από αυτό στο οποίο αποβλέπει.

Εικόνα 2. Κουνέλι ή πάπια                  

Εικόνα 3. Ένα βάζο ή δύο ανθρώπινα προφίλ
Συμπεράσματα

1. Οι αισθήσεις δεν είναι σαν το αποτύπωμα της σφραγίδας στο χαρτί
2. Τίποτα δεν «είναι» απλώς, χωρίς την έκταση του νου προς αυτό
3. Κάθε είδους γνώση του κόσμου προϋποθέτει αποβλεπτικότητα
4. Το περιεχόμενο των αισθήσεων είναι νόημα που υπερβαίνει τον χώρο και τον χρόνο

Το υπερβατικό στην Αρχιτεκτονική και τις Τέχνες
Από τα ανωτέρω μπορούμε να ισχυριστούμε, πλέον, ότι η σχέση του ανθρώπου με το υπερβατικό δεν είναι μία σχέση περιττού ή πολυτέλειας, είναι μία σχέση ανάγκης και πραγματικής φύσης της ανθρώπινης νόησης. Ο νους δεν θα σταματήσει να αποβλέπει στον Λόγο και να αναζητά την άχρονη πηγή της ίδιας του της ύπαρξης. Δεν θα σταματήσει να προσπαθεί να ενταχθεί ή να επιστρέψει ή να ξεκουράζεται ανά διαστήματα στον Κόσμο από τον οποίο προέρχεται. Και η Αρχιτεκτονική είναι καθρέφτης του Κόσμου. Είναι το δοχείο της ζωής μέσα στο οποίο ο νους θα πρέπει να αναζητήσει την άχρονη φύση του. Είναι, η ίδια, μία ερμηνεία της ζωής και του σκοπού της.
Πώς, όμως, μπορεί να αποτυπωθεί το άχωρο στο χώρο; Πώς μπορεί να υπάρξει μία υλική απεικόνιση του άυλου, μία απεικόνιση του άχρονου στο χρόνο;
Στην ταινία Interstellar (2014) ο πρωταγωνιστής βρίσκεται σε μία τρισδιάστατη αναπαράσταση της τετραδιάστατης πραγματικότητας (εικόνα 4). Η 4η διάσταση, ο χρόνος, αναπαρίσταται σε χωρική διάσταση ώστε να μπορέσει μεταφέρει μία σημαντική πληροφορία σε μία στιγμή στο παρελθόν.
Αυτό που βρίσκω ενδιαφέρον είναι ότι ίσως αυτή η απεικόνιση είναι αντιπροσωπευτική του τρόπου με τον οποίο επιχειρεί να φανταστεί την υπέρβαση του χρόνου ο σημερινός μας πολιτισμός της λατρείας της τεχνολογίας. Και αυτός είναι φυσικά η άφταστη πολυπλοκότητα. Θυμίζει, άλλωστε, και τον τρόπο που προσπαθεί το μηχανιστικό κοσμοθεωρητικό παράδειγμα να ανάγει τα νοητικά φαινόμενα σε υλικές διεργασίες στον εγκέφαλο, υποπίπτοντας στο λογικό σφάλμα να ελπίζει ότι μία ποιοτική διαφορά μπορεί να υπερκεραστεί από άγνωστο αριθμό σταδιακών ποσοτικών βημάτων.

Εικόνα 4. Interstellar, Christopher Nolan (2014)
Αντιθέτως, στις περισσότερες οντολογίες, το υπερβατικό χαρακτηρίζεται από άπειρη απλότητα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα υπερβατικής Αρχιτεκτονικής και Τέχνης είναι το παρεκκλήσι του Ρόθκο στο Πανεπιστήμιο Rice του Χιούστον (εικόνα 5), που είχε σχεδιαστεί από τον αρχιτέκτονα Philip Johnson και φιλοξενεί μονοχρωμίες του Μαρκ Ρόθκο. Η κεντρικότητα του χώρου, η μοναδική πηγή φωτός στο κέντρο και η μονολιθικότητα των σκούρων μπλε καμβάδων εισάγουν τον επισκέπτη στον κόσμο του υπερβατικού, της πνευματικότητας. Στο παρεκκλήσι έχουν λάβει χώρα θρησκευτικές τελετές από Χριστιανούς, Εβραίους, Μουσουλμάνους και Βουδιστές, κάτι που ίσως είναι ένδειξη ότι πίσω από τις μεγαλύτερες οντολογικές αφηγήσεις βρίσκεται η ίδια λογική και διανοητική ουσία, και ότι πιθανόν η χριστιανική προσευχή, ο βουδιστικός διαλογισμός και η αρχαία ελληνική … σκέψη να μην είναι τόσο διαφορετικά νοητικά γεγονότα όσο πιστεύαμε.

Εικόνα 5. Παρεκκλήσι του Ρόθκο, Πανεπιστήμιο Χιούστον

Επίλογος

Ακόμα κι αν η ανθρώπινη εμπειρία υπόκειται στο χρόνο, τα εγγενή περιεχόμενά της δεν είναι γεγονότα, είναι πραγματικότητες που υπερβαίνουν τις έννοιες τόσο του αντικειμένου όσο και του γεγονότος. Η νόηση είναι στον πυρήνα της, ήδη, κάτι το υπερβατικό. Οι τέχνες και η αρχιτεκτονική οφείλουν να «δείχνουν» προς αυτό το υπερβατικό, να το θυμίζουν σε κάθε ευκαιρία, σε κάθε εμπειρία του ανθρώπου στο χώρο.

Εικόνα 6. Capilla del Retiro, Cristian Undurraga
Όπως είπε και ο Cristian Undurraga σε πρόσφατη συνέντευξή του: «Η αρχιτεκτονική των σημερινών πόλεων πρέπει να οδηγεί τον άνθρωπο σε μία βαθύτερη κατανόηση της ουσίας του, με τέτοιον τρόπο που το υπερβατικό να είναι παρόν στην καθημερινή ζωή και όχι μόνο προνόμιο της ιερής τέχνης αλλά πρόκληση για κάθε μέρα, για κάθε λεπτό».
Για το κείμενο άντλησα ιδέες και έμπνευση από τα εξής βιβλία:
Brentano, Fr. (2015). Psychology from an Empirical Standpoint. Routledge
Husserl, E. (2002). Καρτεσιανοί Στοχασμοί. Εκδόσεις Ροές
Ζαχάβη, Ντ. (2010). Χούσερλ, Εισαγωγή στη Φαινομενολογία του. Εκδόσεις Αρμός
Hart, D.B. (2013). The Experience of God: Being, Consciousness, Bliss. Yale University Press

Posted in: ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΕΡΕΥΝΕΣ