Οι ιδιωτικές ζώνες και οι άλλοι

Του

Στέλιου Μοίρα

Η απλοποίηση των γεγονότων δεν είναι κάτι που χαρακτηρίζει τις περιόδους κρίσης. Συνήθως έχουμε να αντιμετωπίσουμε ένα συμπαγές κουβάρι όπου οι άκρες είναι επιμελώς κρυμμένες και δεν είναι άλλες από την ιστορική αλήθεια, το σημείο έναρξης του φαινομένου που λαμβάνει χώρα για τους πολίτες, χωρίς αυτούς.
Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται από τα κέντρα εξουσίας ένα τεχνητό πεδίο πληροφόρησης για τον πολίτη αρκετά περιορισμένο και εφικτό σε κατανόηση μόνο μέσω των ΜΜΕ. Αν επιτελείται ένα έγκλημα αυτή τη στιγμή σε χώρες όπως η Ελλάδα δεν είναι άλλο από την διπλή έκλυση επιθετικότητας: από το κράτος προς στους πολίτες και αντίστροφα. Οι πρώτοι υιοθετούν μια άνευ ορίων κατάχρηση των δομών και των θεσμών που διαχειρίζονται εν ονόματι μας ενώ οι δεύτεροι εμμένουν στο μεγαλύτερο μέρος τους σε μια ανεξήγητη παθητικότητα(επιθετικής μορφής προς εαυτούς).
Αν και υπάρχει μια πολύ απλή εξήγηση για τον τρόπο που συμπεριφέρεται η εξουσία(αλλά αυτό είναι δουλειά των ψυχαναλυτών να την ορίσουν) δεν ισχύει το ίδιο για τους πολίτες και αυτό εντοπίζεται στο γεγονός πώς οι δεύτεροι δεν έχουν κάποιο ενδιάμεσο αντικείμενο, ένα εργαλείο μετουσίωσης. Αντίθετα η εξουσία έχει τον καπιταλισμό.
Κάθε σημαντική Ιστορική στιγμή ή περίοδος χαρακτηρίζεται από δύο πράγματα:

• Πρώτον έχουμε τη δημιουργία ενός χρονικού ρήγματος, μια παύση της κινούμενης λειτουργίας της πολιτείας ως γενόμενη ιστορία. Δημιουργείται μια στατικότητα που στη συνέχεια μετατρέπεται σε μια θεωρητική νεκροφιλία για όσα έχουν επιτευχθεί στο παρελθόν. Πολίτες και αναλυτές(και φυσικά οι συντηρητικοί Κομμουνιστές) καταφεύγουν στην πεπερασμένη ιστορία ως εργαλείο ανάλυσης αλλά η πραγματικότητα είναι πώς τη στιγμή που βαθαίνει το ρήγμα, πολίτες και πολιτικοί παύουν να παράγουν ιστορία και απλώς ενεργοποιούν μέσα και αντιδράσεις που θα μπορούσαμε να εντάξουμε στο φαινόμενο του πρωτογονισμού.
• Δεύτερον, γίνεται ξεκάθαρο το πόσο έχει αποκοπεί το σύνολο των πολιτών από το πρόσφατο παρελθόν, τις ιστορικές ενέργειες που οι ίδιοι πήραν μέρος καθορίζοντας την διαμόρφωση της υπάρχουσας συνθήκης ενώ παρατηρείται περιέργως και μια εχθρική τάση των ίδιων απέναντι στα δικά τους πεπραγμένα(βλ. baby boomers της δεκαετίας του 1970).

Με βάση τα παραπάνω έχουμε την δημιουργία μιας χρονικής κοινωνικής κένωσης, μιας ex nihilo κατάστασης. Αυτή η εκ του μηδενός συνθήκη βρίσκει το πρώτο και τελευταίο πάτημα της σε αυτό που χιλιάδες μικροαστοί και πεπειραμένοι αμέτοχοι και α-πολίτικοι αποκαλούν το τέλος της ιδεολογίας. Αν υπάρχει ένα σημείο όπου το καπιταλιστικό ρεύμα της δεκαετίας του 1980 και του 1990 κέρδισε ολοκληρωτικά είναι αυτό το μύθευμα πως δεν υπάρχουν πια ιδεολογίες ή αν υπάρχουν βρίσκονται στο χρονοντούλαπο της εξημερωμένης ψυχής μας ή κάτω από τα κλειδιά του αυτοκινήτου.
Σε ότι αφορά την Ελλάδα αν ψάξουμε να βρούμε το πρότερο σημείο μηδέν, το ρήγμα που προηγήθηκε της «σοσιαλιστικής» προπαγάνδας, αυτό θα ήταν η έλευση του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, του οποίου η άφιξη πήρε μια εξουθενωμένη ιδεολογικά ψυχολογία και την μετέτρεψε χωρίς ενδιάμεσο στάδιο σε μια ξέφρενη απάρνηση της προηγούμενης ιστορίας. Μέσα σε λίγα χρόνια και μέσω ενός «σοσιαλιστικού» μοντέλου καθαρά βασισμένου στην παραδοσιακή γραφειοκρατία και ταυτόχρονα στην καπιταλιστική μέθοδο της ιδιοκτησίας,  κατάφερε να εξαλείψει από το σύνολο των πολιτών(εν μέσω λιτότητας να υπενθυμίσουμε) την έννοια της τάξης, της ιδεολογίας, το στοχασμό πάνω στο τι πολιτική συνείδηση έπρεπε να διαμορφώσουμε ως έθνος που έβγαινε από δικτατορία.
Η Ελλάδα έζησε μια ψυχική μετάβαση και  όχι μια πολιτική μετάλλαξη. 
Αν δημιουργείται μια ανάγκη να εξετάσουμε για ποιους λόγους το μεγαλύτερο μέρος των πολιτών άγεται και φέρεται ουσιαστικά αμέτοχο απέναντι σε όλες τις πρόσφατες εξελίξεις θα πρέπει να σκύψουμε και πάλι πάνω από τους όρους της ιδεολογίας, της τάξης και ενώ η πρώτη δεν γνωρίζει κοινωνικούς περιορισμούς στο ποιος την υιοθετεί(μην ξεχνάμε ότι η ΔΗΜΑΡ δηλώνει Αριστερή!), η δεύτερη αποτελείται από βασικά χαρακτηριστικά όπως το εισόδημα, τα εργασιακά δικαιώματα, η κοινωνική και πολιτική επιρροή. Η εξέλιξη.
Είναι αποδεδειγμένο πώς ο καπιταλισμός και ο καταναλωτισμός πέτυχε ένα καίριο χτύπημα στην ιδεολογία τις τελευταίες δεκαετίες. Η εύκολη πρόσβαση σε ευκαιρίες και η ψευδαίσθηση ενός καιρού «κοινωνικής ειρήνης» απομάκρυνε τους πολίτες από αυτό που χρόνια στοίχειωνε την καθημερινότητα τους: την ανισότητα. Με την εργαλειακή μέθοδο του καπιταλισμού, δηλαδή την άμεση πρόσβαση σε δάνεια  και σε αγαθά που ξεπερνούσαν την πρακτική ανάγκη και το πραγματικό εισόδημα, κατασκευάστηκαν αβίαστα και σιωπηρά αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τώρα πια Ζώνες. Ως τέτοιες θα μπορούσαμε να ορίσουμε τη δημιουργία νοητών χώρων που εμπεριέχουν μέσα τους την έννοια της κοινωνικής τάξης, διαστρεβλωμένης όμως, αφαιρώντας τελείως την έννοια της ιδεολογίας. Οι Ζώνες αφορούν μόνο την ψυχολογία του ανήκειν, όχι ως ταξική επίγνωση αλλά ως κοινωνική όσμωση. Ένας χαμηλόμισθος εργάτης παραμένει εργασιακά εξαρτημένος το πρωί από τις διαθέσεις του εργοδότη αλλά μπορεί ταυτόχρονα πολύ άνετα το βράδυ να ξοδέψει αρκετές εκατοντάδες ευρώ σε ένα μπαρ ή να αγοράσει ένα τεράστιο διαμέρισμα. Με αυτόν τον τρόπο βλέπουμε την ευκολία μεταπήδησης ενός υποκειμένου από μια ταξική ταυτότητα σε άλλη. Ο πολίτης αποκτώντας την πρόσβαση που επιθυμούσε για μια καλύτερη (υλικά) ζωή, απεκδύεται άμεσα τον στοχασμό πάνω στη κοινωνική του θέση και περνά στην κατάκτηση των αγαθών που διαθέτει κάθε Ζώνη. Έτσι τα ταξικά όρια, τα χαρακτηριστικά εκείνα που διαμορφώνουν την ιδεολογία(τους στόχους) αφαιρούνται ή επικαλύπτονται. Μπροστά στην ελεύθερη απόκτηση αγαθών και κοινωνικής επιρροής όλοι είναι ίσοι, όλοι μπορούν να κινούνται από ζώνη σε ζώνη υιοθετώντας τα στοιχεία της κάθε μίας.
Όσοι θα βιαστούν να πουν πώς τα παραπάνω οφείλονται καθαρά στην συστημική λειτουργία του καπιταλισμού, θα είναι απλά κοντόφθαλμοι και ψυχροί μελετητές. Ο καπιταλισμός, στον αντίποδα του κομμουνισμού, είναι και αυτός ένα φιλοσοφικό ρεύμα που στοχεύει επίσης στην ψυχολογία του εργάτη. Οι σκοποί του φτιάχτηκαν για τα κέντρα εξουσίας και οι στόχοι του αντίστοιχα για τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα.
Ο καπιταλισμός δεν είναι απλά ένα μοτίβο. Θα τον υποτιμούσαμε έτσι και ίσως θα ήταν εύκολο να τον εξαλείψουμε κιόλας. Είναι μια ενεργή κατάσταση(status activus) της οποίας οι αντιπρόσωποι αρέσκονται στην προσαρμογή, στην επιβίωση, όχι την δική τους αλλά του ίδιου του ρεύματος. Πρόκειται για ένα πρακτικό εργαλείο με την ικανότητα να μεταβάλει τις μεθόδους του ανάλογα με τη κοινωνική ζήτηση και την κοινωνική συνθήκη σε κάθε χώρα. Αντίθετα με την μαρξιστική θεωρία που κουβαλιέται ακόμη σαν πτώμα από πολλούς αντιπροσώπους της στοχεύοντας σε μια ξαφνική αφύπνιση, ο καπιταλισμός παραμένει ζωντανή ιστορία που μεταβάλει πολιτεύματα και συνειδήσεις. Κοιτώντας λίγο ιστορικά βλέπουμε πώς ως οικονομικό-φιλοσοφικό ρεύμα, ο καπιταλισμός χτυπάει πάντα στο νεύρο. Κατέχοντας της μεθόδους μιας οικονομικής ψυχολογίας(sic) των τάξεων, παρασιτεί πάνω στις προσδοκίες μας. Πριν εγκατασταθεί συστημικά εγκαθίσταται ψυχολογικά. Για αυτό βλέπουμε να είναι πιο άγριος ακόμη σε χώρες του Τρίτου Κόσμου καταστρέφοντας πρώτα τα πολιτισμικά στοιχεία(βλ. Ινδιάνους, φυλές της Αφρικής) που εμποδίζουν την ανάπτυξη του, για να προσαρμόσουν τους ντόπιους στα δικά του πρότυπα. Για αυτό είδαμε και στην Ελλάδα μια απότομη κιτς οικονομική ανάπτυξη αλλά και έντονη την αντι-Αριστερή τάση που υπάρχει μέχρι σήμερα.
Με τις τάξεις λοιπόν να εξαλείφονται θεωρητικά τις τελευταίες δεκαετίες και τις ιδεολογίες να αποτελούν ένα καθαρά βερμπαλιστικό αντικείμενο θεωρητικής σύγκρουσης, είδαμε την εξάπλωση του φαινομένου της Ζώνης να διαπνέει κάθε διεκδίκηση και α-πολίτικη στάση. Αν θα θέλαμε να προσδώσουμε μια περιγραφική διάσταση σε αυτό το ζήτημα θα διαλέγαμε την ταινία του Σ. Πόλακ «Σκοτώνουν τα άλογα όταν γεράσουν» του 1969. Αφορά την οργάνωση διαγωνισμών χορού μέχρι τελικής πτώσεως κατά τη διάρκεια του κραχ του 1929. Μεγαλό-αστοί και επιχειρηματίες μαζεύονται σε ένα στάδιο, μια αρένα,  για να στοιχηματίσουν σε ζευγάρια φτωχών που χορεύουν για 24ωρα με μόνη επιδίωξη ένα έπαθλο των 500 δολαρίων. Κάθιδροι και ανταγωνιστικοί καταλήγουν σταδιακά πτώματα, εξωθώντας τον εαυτό τους στην αυτό- καταστροφή για ένα μίζερο τρόπαιο που κατά τη διάρκεια το ξεχνούν, μέσα στην αγωνία τους απλά να συνεχίσουν, να μείνουν όρθιοι. Μέσα σε αυτή τη κορυφαία και δηκτική σεναριακή ιδέα εντοπίζεται μια διαχρονική  αλήθεια και μια διαστροφική σχέση εξάρτησης που εγκυμονεί ο καπιταλισμός.
Όχι πολύ μακριά από τη φαντασία, η ελληνική πραγματικότητα μας προσφέρει κι αυτή τα δικά της παραδείγματα όπου πρόσφατα κιόλας μεγάλη εταιρεία επικοινωνίας έκανε διαγωνισμό προσφέροντας ως έπαθλο μια θέση εργασίας για έναν ολόκληρο χρόνο! Έτσι αν είσαι άνεργος κερδίζεις μια θέση και φυσικά το βάρος δεν πέφτει στις μεθόδους εξαγοράς της εταιρείας αλλά στο δώρο που αυτή χαρίζει, επιτρέποντας στο νικητή να παραμείνει εντός της ζώνης: αυτή της εργασίας, του εισοδήματος.  Έτσι ο εργάτης εμμένει πάλι στο πλαίσιο του «χρέους» οφείλοντας ευγνωμοσύνη στους από πάνω.
Άλλο ένα ενδεικτικό παράδειγμα θα μπορούσαμε να βρούμε στην κατάσταση της Ψυχικής Υγείας στην Ελλάδα όπου 3000 εργαζόμενοι περίπου συνεχίζουν και δουλεύουν απλήρωτοι για πάνω από 10 μήνες! Δεν ανήκουν πια σε κάποια τάξη γιατί η τάξη προϋποθέτει εισόδημα. Ανήκουν σε ζώνη. Κάποιος θα σκεφτόταν τι είναι αυτό που κρατάει και συντηρεί αυτή τη συνθήκη; Σίγουρα οι ασθενείς, όμως δε μπορούμε να παραβλέψουμε ή να μην υποθέσουμε την ύπαρξη μιας άνευ προηγουμένου ανοχής που συνειδητά αφορά μια ύστατη προσπάθεια να παραμείνουμε εντός της ζώνης, συνεχίζοντας να κάνουμε τη δουλειά μας. Ταυτόχρονα με την αδυναμία να δράσουμε υπερβατικά απέναντι στους εαυτούς μας, φοβούμενοι την ερημιά έξω από τις ζώνες, συντηρούμε και τις πραγματικές που υπάρχουν και καθορίζουν εκ νέου τις κοινωνικές τάξεις. Επιστρέφοντας πάλι στο παράδειγμα της ψυχικής υγείας, βλέπουμε να πραγματοποιούνται Φεστιβάλ(!) πάντα σε συνεργασία με γνωστά ιδιωτικά κολέγια και εκπαιδευτήρια στα βόρεια προάστια(όπου στεγάζεται και το μεγαλύτερο μέρος των δομών!) ενώ στο κέντρο της Αθήνας και ακόμη χειρότερα σε περιοχές των νοτίων προαστίων οι Κοινωνικές Υπηρεσίες και τα ΚΨΥ φυτοζωούν ή κλείνουν τελείως. Επίσης δεν είναι τυχαίο που κάθε φορέας διαλέγει να συγκρουστεί με το κράτος όταν αυτό χτυπήσει το σύνορο της δικής του και μόνο ζώνης, κατεβαίνοντας όλοι ξέχωρα σε απεργίες και αποχωρώντας λίγο μετά.
Οι ζώνες λοιπόν φτιάχνονται επιμελώς για χρόνια ως ψυχικό μόρφωμα αρχικά και ως χρηστικό πλαίσιο στο τέλος. Από τα τεράστια οικοδομικά συγκροτήματα διαμερισμάτων με πύλες και φρουρούς στο Μαρούσι και στην Κρήτη, τις ζώνες των εισιτηρίων στις συναυλίες, μέχρι τις παροχές υγείας, εκπαίδευσης και τη δυνατότητα να μπορείς να μπαίνεις με ευκολία μέσα σε διαλεκτά κέντρα διασκέδασης του Κολωνακίου, είδαμε(και βλέπουμε) να διαμορφώνεται η κουλτούρα της ζώνης. Ποιος ξέρει ποιόν, αν θα βοηθήσει να πετύχουμε κάτι, αν θα συμπαρασυρθούμε μαζί στην απόλαυση και την καλή ζωή, αν θα μπορούμε κι εμείς να μπαίνουμε στη ζώνη με ευκολία και να επιστρέφουμε πίσω με την ανάμνηση ότι μπορούμε κι εμείς να περνάμε καλά. Όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν υπεραπλουστεύσεις ούτε γραφικά παραδείγματα, αλλά μια κοινώς αποδεχτή omerta που πολλοί και κυρίως η πυρηνική και η ευκαιριακή Αριστερά, αρνούνται να δουν. Τον πολίτη όχι ως αμετάβλητο ιδεολογικό δοχείο αλλά ως οντότητα που είναι προϊόν της εποχής της.
Εν τω μεταξύ το ρήγμα βαθαίνει αφήνοντας την αυτοματοποίηση του καπιταλισμού να προχωρά στo πιο γερό του όπλο: την εγκαθίδρυση ενός Κράτους Εκτάκτου Ανάγκης(ενός imperium in imperio) όπως ονόμαζε τις δικτατορίες ο Ν. Πουλαντζάς, και την ενίσχυση της κάθε ζώνης ξεχωριστά με σκοπό οι περισσότεροι να μένουν έξω πια, τελειοποιώντας το δίπολο που τόσο κουράστηκαν κάποιοι να χτίζουν από το 1970 και μετά. Το ζήτημα είναι αν αντιλαμβάνονται πια οι περισσότεροι σε ποια ζώνη ανήκουν και αν επιτέλους σε αυτή την στατική κοινωνικά στιγμή θα επιλέξουμε να μεταβάλλουμε εκ νέου αυτή τη συνθήκη.
Το μεγάλο ερώτημα είναι αν θα κάνουμε την συνείδηση μας αντίστροφη μέτρηση ή θα σιωπήσουμε κοιτάζοντας ο καθένας τον άλλον πίσω από τα κιγκλιδώματα της πραγματικής του ζώνης.

Posted in: πολιτική