Οικολόγοι: Χλιαροί απέναντι στα καυτά προβλήματα ~ messolonghi-press

Οι εκλογικές επιτυχίες των Πράσινων σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες τροφοδοτούνται από μια απατηλή εικόνα: εμφανίζονται ως μια πολιτική δύναμη αμόλυντη από τους συμβιβασμούς που είναι έμφυτοι με την άσκηση της εξουσίας. Όμως, εδώ και πολλά χρόνια, οι Οικολόγοι έχουν και αυτοί αναλάβει μερίδιο των ευθυνών της διακυβέρνησης…

Το 1974, λίγο καιρό πριν καταθέσει την πρώτη οικολογική υποψηφιότητα σε γαλλικές προεδρικές εκλογές, ο γεωπόνος Ρενέ Ντυμόν είχε παρουσιάσει μέσα από τις σελίδες της «Le Μonde diplomatique» την εναλλακτική πρόταση που όφειλε να προωθήσει η πολιτική οικολογία. Μπορούμε, έγραφε, να προσπαθήσουμε να αφυπνίσουμε τις συνειδήσεις των αρμοδίων. Ωστόσο, «μια τόσο υπέροχη άνθηση “νέων ανθρώπων” μέσα σε καπιταλιστικό καθεστώς μάς φαίνεται ελάχιστα πιθανή. Ο χριστιανισμός το προσπαθεί εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια και έχει αποτύχει: διότι πάντοτε συμβουλεύει τους εγωιστές πλούσιους να δείξουν καλοσύνη, αντί να κηρύσσει την εξέγερση των φτωχών, μια σταυροφορία ενάντια στα κλειδαμπαρωμένα χρηματοκιβώτια»¹.

Ο αγώνας που ενσάρκωνε ο Ντυμόν βασιζόταν ευθέως σε μια ειρηνιστική και διεθνιστική προοπτική: εκείνη της αλλαγής συστήματος, πρωταγωνιστές της οποίας θα ήταν οι λαοί του Νότου. Ενόσω ολοκληρωνόταν η αποαποικιοποίηση, η Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Περιβάλλον του Ιουνίου 1972 εντάσσει τον «ορθολογικό σχεδιασμό», την «προσφυγή στην επιστήμη και στην τεχνική» και τον αγώνα ενάντια στις «μορφές αποικιοκρατίας και στις άλλες μορφές καταπίεσης» στο πρόγραμμα μιας πολιτικής οικολογίας εν τη γενέσει της. Μαζί με το βρετανικό κόμμα People και, λίγα χρόνια αργότερα, με τους Γερμανούς Πράσινους, ο Ντυμόν συμμετέχει στο πολιτικό παιχνίδι χωρίς να κάνει την παραμικρή έκπτωση στις απόψεις του. Όμως, η υποψηφιότητά του δεν κερδίζει δημοφιλία. Στη συνείδηση των ανθρώπων, ανάμεσα στον φόβο της πυρηνικής Αποκάλυψης, την ανάγκη για ανάπτυξη του Νότου και την καταναλωτική φρενίτιδα του Βορρά, η προστασία του πλανήτη καταλάμβανε ελάχιστο χώρο, λίγο περισσότερο από έναν κόκκο άμμου.

Από τότε έχει περάσει μισός αιώνας. Η οικολογία βρίσκεται παντού. Ποια οικολογία όμως; «Για τον όμιλο LVMH, η προστασία του περιβάλλοντος είναι κάτι περισσότερο από μια υποχρέωση: είναι μια προσταγή, κινητήρια δύναμη της ανταγωνιστικότητας», εξηγεί ο όμιλος ειδών πολυτελείας (ιδιοκτήτης μεταξύ άλλων της Luis Vuitton, της σαμπάνιας Moët & Chandon και του κονιάκ Hennessy), με μεγάλη απήχηση σε μια πελατεία που ελάχιστα ενδιαφέρεται για την αποανάπτυξη. Η δηλητηρίαση της Γης προκαλεί πανικό σε ένα τμήμα της νεολαίας, τα βιολογικά προϊόντα αποσπούν ολοένα μεγαλύτερο μερίδιο από τις παραδοσιακές κονσέρβες στα ράφια των σουπερμάρκετ, δημοσιογράφοι και ερευνητές «κλαψουρίζουν για την τύχη της ζωής στον πλανήτη»² κοιτώντας τα έκπληκτα ματάκια ενός μωρού φώκιας στο πρωτοσέλιδο της «Libération» (10-11 Νοεμβρίου 2021).

Η εισβολή της θεματικής της «έκτακτης κλιματικής ανάγκης» στην καρδιά των μεγάλων κοινωνικών ζητημάτων θα έπρεπε λογικά να είχε φέρει στο προσκήνιο τον μη βιώσιμο χαρακτήρα του οικονομικού μοντέλου μας –και την ανάγκη να το εγκαταλείψουμε. Όμως, η επικέντρωση στο σύμπτωμα δεν επέτρεψε την αποκάλυψη της αιτίας. Όπως παρατηρεί ο κοινωνιολόγος Ζαν-Μπατίστ Κομπύ, η ανάδειξη των κλιματικών διακυβευμάτων συνοδεύτηκε από την αποπολιτικοποίησή τους. Η κάλυψη του ζητήματος από τα μέσα ενημέρωσης ευνοεί μια ηθικολογική προσέγγιση, που μεταμορφώνει μια υπόθεση διεθνούς οικονομικής οργάνωσης σε ένα πρόβλημα αναπροσαρμογής των ατομικών συμπεριφορών³.

Προκειμένου να σωθεί ο πλανήτης, ο καθένας μας θα πρέπει να ανακυκλώσει τα απορρίμματά του, να στείλει το παλιό ντηζελοκίνητο για απόσυρση, να ανακαινίσει το διαμέρισμά του με την κακή θερμομόνωση, να αντισταθμίσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, να προτιμήσει τα τοπικά προϊόντα… Καθώς αυτές οι μικρές χειρονομίες συνεπάγονται κάποιο κόστος, τα ανώτερα στελέχη υιοθετούν πολύ ευκολότερα την πανοπλία του οικολογικά υπεύθυνου πολίτη συγκριτικά με τους υπαλλήλους και τους εργάτες, παρά το γεγονός ότι οι πρώτοι ρυπαίνουν αποδεδειγμένα περισσότερο από τους δεύτερους, με τα αεροπορικά ταξίδια, τις ευρύχωρες κατοικίες και τα διαρκώς καινούργια smartphone τους. Αυτός ο «οικολογισμός των πλούσιων», που συγκαλύπτει την άνιση κατανομή των διάφορων μορφών ρύπανσης, κυριαρχεί στον λόγο των πολιτικών και των μέσων ενημέρωσης. «Ας αλλάξουμε», «Γρήγορα, αρχίζει να καίει», «Είμαστε όλοι υπεύθυνοι». «Αν ο καθένας μας κάνει μια μικρή χειρονομία, κερδίζει η ζωή», βροντοφωνάζουν οι επικοινωνιακές εκστρατείες που χρηματοδοτούνται από το γαλλικό κράτος. Κι όταν τα οικολογικά κόμματα επιμένουν να εστιάζουν περισσότερο στις «αξίες» και στις «ενάρετες συμπεριφορές» και λιγότερο στο σύστημα και στις δομές του, συμβάλλουν και εκείνα σε αυτήν την εξέλιξη.

Διότι, όταν παραιτήθηκαν από τη φιλοδοξία τους να αλλάξουν τον κόσμο, τότε ακριβώς ήταν που βρέθηκαν στην καρδιά των πολιτικών θεσμών της Γηραιάς Ηπείρου. Μεταξύ 1993 και 2021, ο αριθμός των ευρωπαϊκών χωρών των οποίων η κυβέρνηση περιλαμβάνει έναν οικολόγο υπουργό πέρασε από μία σε έντεκα. Οι Πράσινοι συμμετέχουν στη δημοτική αρχή περισσότερων του 60% των ευρωπαϊκών πόλεων με πληθυσμό άνω των 500.000 κατοίκων.

Παραδόξως, η εκλογική αυτή επιτυχία αποκρύπτει μια διπλή πολιτική αδυναμία. Καταρχάς επειδή εκφράζει τις προσδοκίες για ευζωία των εύπορων στρωμάτων των αστικών περιοχών, τη στιγμή που οι λαϊκές τάξεις είναι εκείνες που υποφέρουν περισσότερο από τις διάφορες μορφές της κλιματικής απορρύθμισης. Στη συνέχεια, επειδή τα πενιχρά επιτεύγματα αυτών των κομμάτων όταν ασκούν εξουσία τα κατατάσσουν πολύ πίσω από τα κινήματα των ακτιβιστών και της κοινωνίας των πολιτών.

Το καλό αποτέλεσμα που πέτυχαν οι Γερμανοί Πράσινοι (Die Grünen) στις βουλευτικές εκλογές της 26^ης Σεπτεμβρίου 2021 (14,8%) μπορεί να αξιολογηθεί ακόμα καλύτερα εάν αναλύσουμε τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των εκλογέων του: περισσότεροι νέοι, εύποροι, γυναίκες και κάτοικοι πόλεων από τον εθνικό μέσο όρο. Το κόμμα συγκεντρώνει μονάχα το 8% των ψήφων όσων ασκούν χειρωνακτικό επάγγελμα (ενώ το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα SPD προσελκύει το 26% αυτής της κατηγορίας), αλλά ψηφίζεται από τριπλάσιο ποσοστό δημοσίων υπαλλήλων. Κανένας άλλος πολιτικός σχηματισμός δεν περιλαμβάνει στις τάξεις του τόσο υψηλό ποσοστό πτυχιούχων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και δεν χαρακτηρίζεται από τόσο κολοσσιαία διαφορά (60 ποσοστιαίες μονάδες!) μεταξύ των αποτελεσμάτων που επιτυγχάνει στις εκλογικές περιφέρειες της υπαίθρου και εκείνες των αστικών κέντρων. Η εικόνα ξεκαθαρίζει ακόμα περισσότερο εάν επικεντρωθούμε μονάχα στα μέλη του κόμματος: σχεδόν τα τρία τέταρτα (72%) είναι πτυχιούχοι πανεπιστημίου –περισσότερο από δύο φορές πάνω από τον εθνικό μέσο όρο⁴.

Και στη Γαλλία η οικολογική ψήφος συγκεντρώνεται στα μεγάλα πολεοδομικά συγκροτήματα. Στο Παρίσι, η Ευρώπη Οικολογία – Πράσινοι (EELV) επιτυγχάνει «τα καλύτερα αποτελέσματά της στα ανατολικά και στα κεντρικά δημοτικά διαμερίσματα, όπου κυριαρχούν εκείνοι που είθισται να αποκαλούνται “bobos”»⁵, διαπιστώνουν οι συντάκτες μιας μετεκλογικής έρευνας⁶. Τα ποσοστά αυτού του μετα-υλιστικού κόμματος βρίσκονται σε ευθεία συνάρτηση με την τιμή του τετραγωνικού μέτρου και την αναλογία πτυχιούχων πανεπιστημίου στον τοπικό πληθυσμό. Αυτή η εξαιρετικά περιορισμένη κοινωνική περίμετρος ενισχύει την εικόνα μιας πολιτικής οικολογίας αδιάφορης, ακόμη και εχθρικής, απέναντι σε όσους αγωνιούν περισσότερο για το τέλος του μήνα απ’ ό,τι για το τέλος του κόσμου. «Νομιμοποιημένη από μια οικολογική ρητορική, η επένδυση σε πράσινες υποδομές στην καρδιά των μεγάλων πολεοδομικών συγκροτημάτων («οικοσυνοικίες», κτίρια χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης, ποδηλατόδρομοι, πεζοδρομημένες περιοχές, λαϊκές αγορές παραγωγών, αστικοί κήποι κ.λπ.) τροφοδοτεί την αύξηση των τιμών των ακινήτων», παρατηρεί η γεωγράφος Φλαμινιά Παντέ⁷. Η μεταφορά στις περιαστικές ζώνες των συνταγών που δοκιμάστηκαν στις μεγάλες πόλεις (περιορισμός της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων και επίκληση περιβαλλοντικών επιχειρημάτων για το κλείσιμο εργοστασίων, κυρίως στον κλάδο της σιδηρουργίας) καταλήγει να βαθύνει ακόμα περισσότερο το χάσμα.

Εκπροσώπηση ενός μοδάτου τρόπου ζωής ή δημιουργία μιας λαϊκής πολιτικής οικολογίας; Αυτό το δίλημμα καθρεφτίζεται στα εσωκομματικά κείμενα. Όποιος ξύσει λιγάκι τη συναινετική φλούδα που είναι πασπαλισμένη με «αξίες», «συμπεριληπτική και θετική στη διαφορετικότητα δημοκρατία», «ανθεκτικότητα», «οάσεις φιλικής συνύπαρξης», θα ανακαλύψει στο «πρόγραμμα Ευ Ζην» των Γάλλων Πράσινων ή στο νέο πρόγραμμα των Grünen ορισμένες ρηξικέλευθες προτάσεις⁸: έξοδο από το μοντέλο της αέναης οικονομικής μεγέθυνσης και τις συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου, μεταφορά της βιομηχανικής παραγωγής κοντά στον τόπο κατανάλωσης των προϊόντων, σχεδιασμό της οικονομίας, διαφορετική οργάνωση της εργασίας, εξουδετέρωση της αρπακτικής ισχύος των πολυεθνικών, επίλυση των συγκρούσεων μέσω της διπλωματικής οδού, εγκαθίδρυση μιας παγκόσμιας αποπυρηνικοποιημένης ειρήνης. Όμως, αυτοί ακριβώς οι στόχοι εξουδετερώνονται αμέσως μόλις γίνει η προσχώρηση στην οικονομική και στη διεθνή τάξη που απαγορεύει την επίτευξή τους.

Οι Grünen αποκλείουν το ενδεχόμενο να κινηθούν εκτός των ορίων της «σοσιαλ-οικολογικής οικονομίας της αγοράς» (μια χλωμά πράσινη εκδοχή του ορντολιμπεραλισμού) και δίνουν έμφαση στη συμμετοχή στο ΝΑΤΟ. Από την πλευρά τους, οι Γάλλοι Πράσινοι τάσσονται μεν υπέρ της εξόδου από την Ατλαντική Συμμαχία, αλλά οι γεωπολιτικές αναλύσεις του υποψηφίου τους Γιανίκ Ζαντό υιοθετούν μια αντιρωσική και αντικινεζική ψυχροπολεμική στάση⁹. Επιπλέον, το κόμμα θεωρεί ότι «η Ευρωπαϊκή Ένωση, και γενικότερα η Ευρώπη, αποτελούν το σωστό πλαίσιο για να αντιμετωπιστεί ο παγκόσμιος χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός και το οικονομικό και το περιβαλλοντικό ντάμπινγκ». Με λίγα λόγια, η ενιαία αγορά είναι το κατάλληλο εργαλείο για να αντιμετωπιστούν οι καταστροφικές συνέπειες της οικονομίας της αγοράς…

Θα ήταν άδικο να προσάπτουμε μονάχα στους Οικολόγους ότι κάνουν τους σωστούς αγώνες να ηχούν ψεύτικοι: στη Δύση, η αποδοχή του οικονομικού συστήματος και των μεγάλων θεσμών του αποτελεί εισιτήριο για την είσοδο στην αρένα της πολιτικής εξουσίας. Παρ’ όλα αυτά, η μεγάλη απόκλιση που απαιτεί ο πραγματισμός από τις αρχικές ιδέες κηλιδώνει την αξιοπιστία των πράσινων κομμάτων όσο διευρύνεται η συνειδητοποίηση της έκτακτης κλιματικής ανάγκης: τι νόημα έχουν τα ημίμετρα όταν οφείλουμε να δράσουμε γρήγορα και δυναμικά ενάντια σε έναν κατακλυσμό που είναι στενά συνδεδεμένος με το υφιστάμενο οικονομικό πλαίσιο;

Καθώς οι οικολογικοί πολιτικοί σχηματισμοί έχουν ξεπεραστεί από το ίδιο τους το αντικείμενο, εκτίθενται στους συμμετρικούς κινδύνους της απαξίωσης και της κοινότοπης τυποποίησης. Τα κοινωνικά κινήματα όπως το Fridays for Future και το Extinction Rebellion¹⁰ προσελκύουν την προσοχή των μέσων ενημέρωσης χάρη στις θεαματικές δράσεις, τους χαρισματικούς ηγέτες και τα ανυπόμονα νιάτα τους. Και κάνουν να φαίνονται ακόμα εντονότεροι οι συμβιβασμοί των κομμάτων και η αδράνειά τους: οι Αυστριακοί Πράσινοι συγκυβέρνησαν με κόμμα της σκληρής Δεξιάς. Ενώ, μετά από τρεις δεκαετίες συμμετοχής Οικολόγων στα γαλλικά υπουργικά συμβούλια, η παύση της επέκτασης των αστικών περιοχών εις βάρος των αγροτικών εκτάσεων προβλέπεται για το… 2050, η απαγόρευση της γλυφοσάτης αναβάλλεται διαρκώς, η ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων προχωράει με ρυθμό χελώνας, οι δρόμοι και τα αυτοκίνητα πολλαπλασιάζονται, σιδηροδρομικές γραμμές καταργούνται κ.λπ. Ανάμεσα στα μέλη των θεσμικών κομμάτων και στους οπαδούς της άμεσης δράσης, υπάρχει μερικές φορές επικοινωνία, χωρίς όμως αυτή να μεταφράζεται και σε ψήφους: με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι τοπικοί αγώνες ενάντια σε σχέδια για την ταφή πυρηνικών αποβλήτων ή στην κατασκευή μεγάλων σηράγγων, σιδηροδρομικών γραμμών υψηλών ταχυτήτων, γιγάντιων χωματερών ή αγροκτημάτων στα οποία θα πραγματοποιείται βιομηχανικού τύπου κτηνοτροφία, «δεν μεταφράζονται σε αύξηση των εκλογικών αποτελεσμάτων της EELV»¹¹.

Ελλοχεύει επίσης ο κίνδυνος της διάχυσης. Ήδη από τη στιγμή της δημιουργίας της, η Ανυπότακτη Γαλλία (LFI) του Ζαν Λυκ Μελανσόν και τα βορειότερα ξαδέλφια της δηλώνουν ότι ανήκουν στον χώρο της πολιτικής οικολογίας, χωρίς ωστόσο και να προβάλλουν μια «πράσινη» ταμπέλα. Όμως, καθώς η οικολογία γίνεται μόδα, πολλαπλασιάζονται εκείνοι που ανακαλύπτουν ξαφνικά την οικολογική κλίση τους. «Η οικολογία είναι η προτεραιότητά μου», εξηγεί ένα εξασέλιδο φυλλάδιο πολιτικής διαφήμισης που διανεμήθηκε τον Νοέμβριο του 2021, στο οποίο εξυμνούνται οι προσπάθειες της βουλεύτριας της εκλογικής περιφέρειας Μπανιέ-Μονρούζ-Μαλακόφ¹² «για την προστασία του πλανήτη και των ατόμων με χαμηλά εισοδήματα», με θέσεις κατά των πλαστικών μιας χρήσης, των φυτοφαρμάκων, της σπατάλης τροφίμων, του θορύβου και των μονάδων ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα. Μονάχα οι αναγνώστες που διέθεταν ισχυρό μεγεθυντικό φακό μπορούσαν να διαβάσουν το «La République en Marche», το όνομα του κόμματος που δημιούργησε ο Εμμανουέλ Μακρόν, τυπωμένο με μικροσκοπικά γράμματα στο κάτω μέρος του φυλλαδίου (καθώς, αφού στη Γαλλία εφαρμόζεται το μονοεδρικό εκλογικό σύστημα, ο ψηφοφόρος ρίχνει στην κάλπη ψηφοδέλτιο με το όνομα του υποψήφιου).

Όλες αυτές οι αντιφάσεις και οι σκόπελοι εξηγούν την πραγματική έκπληξη που προκαλεί η πολιτική οικολογία: το γεγονός ότι δεν ισχυροποιείται περισσότερο τη στιγμή όπου όλοι οι άνεμοι είναι ούριοι γι’ αυτήν.

René Dumont, «Population, subsistance et révolution», «Le Monde diplomatique», Νοέμβριος 1973.
Frédéric Lordon, «Pleurnicher le vivant», La pompe à phynance, 29 Σεπτεμβρίου 2021, blog.mondediplo.net
Βλ. Jean-Baptiste Comby, «La Question climatique. Genèse et dépolitisation d’unproblème public», Raisons d’agir, Παρίσι, 2015.
Πηγές: Exit poll Infratest Dimap, 27 Σεπτεμβρίου 2021. Forschunsgruppe Wahlen e.V., 27 Σεπτεμβρίου 2021. Christoph Hasselbach, «Die Bundestagswahl in Zahlen: Ein geteiltes Land», 28 Σεπτεμβρίου 2021, www.dw.com. Oskar Niedermayer, «Die soziale Zusammensetzung der Parteimitgliederschaften», Bundeszentrale für politische Bildung, 26 Αυγούστου 2020, www.bpb.de
(Σ.τ.Μ.) Οι bobos (bourgeois bohèmes – μποέμ αστοί) είναι άτομα με υψηλό μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο και εναλλακτικές ιδέες (και συχνά τρόπο ζωής). Συχνά προτιμούν ανακαινισμένες κατοικίες σε λαϊκές συνοικίες του κέντρου, συμβάλλοντας στον «αστικό εξευγενισμό» (gentrification).
Jérôme Fourquet και Sylvain Manternach, «Les ressorts du vote EELV aux élections européennes», Fondation Jean-Jaurès, Paris, 20 Σεπτεμβρίου 2019.
Flaminia Paddeu, Sous les pavés, la terre. Agricultures urbaines et résistances dans les métropoles, Seuil, συλλ. «Anthropocène», Παρίσι, 2021.
«Le projet Bien Vivre», www.eelv.fr. «“…zu achten und zu schützen…” Veränderung schafft Halt», Grundsatzprogramm, Bündnis 90 – Die Grünen, Νοέμβριος 2020.
Βλ. Serge Halimi, «Πώς είπατε; Ενότητα;», «Le Monde diplomatique – ελληνική έκδοση», 16 Μαΐου 2021, monde-diplomatique.gr.
Βλ. Claire Lecœuvre, «Les écologistes tentés par l’action directe», «Le Monde diplomatique», Νοέμβριος 2019.
Jérôme Fourquet και Sylvain Manternach, ό.π.
(Σ.τ.Μ.) Σε αυτούς τους τρεις δήμους του ευρύτερου πολεοδομικού συγκροτήματος του Παρισιού (πρώην βιομηχανικές περιοχές), η Αριστερά εξακολουθεί να έχει σημαντική παρουσία, και συχνά οι συνασπισμένες δυνάμεις της υπερισχύουν στις δημοτικές εκλογές.