Το μήνυμα της θάλασσας

Τα πλαστικά δεν ασχημαίνουν απλώς τις ακτές μας - μολύνουν εις βάθος το θαλάσσιο περιβάλλον και απειλούν τα ψάρια. Αποκαλυπτική έκθεση του Μουσείου Γουλανδρή

Η αφίσα του Μουσείου Γουλανδρή για «Το μήνυμα της θάλασσας» είναι έργο του ινδονήσιου καλλιτέχνη Ferdi Rizkiyanto

Μια βόλτα σε οποιαδήποτε παραλία, οποιαδήποτε εποχή του χρόνου, είναι δυστυχώς αρκετή για να σας πείσει: τα σκουπίδια, και κυρίως τα πλαστικά, αποτελούν πλέον μόνιμο ντεκόρ των ακτών, της Ελλάδας και όχι μόνο. Μέχρι πρότινος το ζήτημα αντιμετωπιζόταν κυρίως ως «αντιαισθητικό» - πιστεύαμε ότι τα μπουκάλια, οι σακούλες και τα άλλα πεταμένα αντικείμενα από πλαστικό ασχημαίνουν μεν τις θάλασσές μας αλλά δεν τις ρυπαίνουν πραγματικά. Τα τελευταία χρόνια όμως, με τις νέες ανακαλύψεις των επιστημόνων, η αντίληψη αυτή έχει αλλάξει και τα πλαστικά απορρίμματα έχουν πάψει πια να θεωρούνται τόσο αθώα. Αντιθέτως έχουν αναχθεί σε μια από τις μεγαλύτερες απειλές για το περιβάλλον και τις θάλασσες του πλανήτη στον 21ο αιώνα.

Αυτήν ακριβώς την απειλή θέλησε να αναδείξει το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας διοργανώνοντας έναν κύκλο εκδηλώσεων υπό τον τίτλο «Το μήνυμα της θάλασσας». Το πρόγραμμα περιλαμβάνει όλα όσα χρειάζονται για να αποκτήσει ο επισκέπτης σαφή και σφαιρική εικόνα του προβλήματος: μια εικαστική και επιστημονική έκθεση, εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές δράσεις για μικρούς και μεγάλους αλλά και μια επιστημονική ημερίδα με θέμα τη θαλάσσια ρύπανση από τα πλαστικά, η οποία θα λάβει χώρα στον χώρο του μουσείου το ερχόμενο Σάββατο, 6 Ιουνίου.

Τέχνη και σκουπίδια

Ο «Ουροβόρος» είναι φτιαγμένος από σκουπίδια που μαζεύτηκαν από τις ακτές της Κεφαλλονιάς

Αν, στο πλαίσιο αυτό, ο όρος «εικαστική έκθεση» σας ξενίζει, η Ντιάνα Κόεν, εικαστικός και ιδρύτρια της οργάνωσης Plastic Pollution Coalition, και η Παμ Λονγκομπάρντι, εικαστικός και καθηγήτρια στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Τζόρτζια στις Ηνωμένες Πολιτείες, θα σας δείξουν με τα έργα τους πώς η τέχνη μπορεί να προσφέρει με μια μόνο ματιά ένα ηχηρό μήνυμα: το τεράστιο φίδι που απλώνεται κατά μήκος της αίθουσας είναι φτιαγμένο από σκουπίδια που μαζεύτηκαν στο πλαίσιο μελέτης από τις ακτές της Κεφαλλονιάς (έχει κάθε είδους αντικείμενα, από χτένες και σαγιονάρες ως μπαλάκια του τένις και γυαλιά) ενώ ο κομψός καθρέφτης είναι διακοσμημένος με θαλασσινά πλαστικά «αζήτητα» από τη Χαβάη. Στο επιστημονικό τμήμα της έκθεσης, που διοργανώθηκε σε συνεργασία με το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) και το ερευνητικό πρόγραμμα PERSEUS καθώς και με το Πανεπιστήμιο Πατρών, θα μάθετε όλα όσα πρέπει να ξέρετε για τη θαλάσσια ρύπανση από τα πλαστικά και θα δείτε τα τελευταία αποτελέσματα των σχετικών ερευνών και για τις ελληνικές θάλασσες.  

Στόχος του μουσείου, όπως επισημαίνει η αντιπρόεδρός του Φαλή Βογιατζάκη, δεν είναι μόνο να ευαισθητοποιήσει το ελληνικό κοινό - με το σύνθημα «ούτε ένα πλαστικό στο νερό» - αλλά και να ενημερώσει εις βάθος. Ο «εκπαιδευμένος» πολίτης είναι άλλωστε αυτός που μπορεί να κάνει τη διαφορά και το μουσείο, το οποίο αφιερώνει τις δραστηριότητές του στη μελέτη και στην προστασία της ελληνικής φύσης, έχει ξεκινήσει, όπως εξηγεί, μια προσπάθεια ανάδειξης των θεμάτων που σχετίζονται με το οικολογικό αποτύπωμα που αφήνει ο άνθρωπος στο φυσικό περιβάλλον. «Το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας συμμετέχει στον παγκόσμιο προβληματισμό για τα καίρια θέματα που αφορούν τη συντήρηση της ζωής στον πλανήτη» λέει στο «Βήμα» η κυρία Βογιατζάκη. «Η κατάσταση δυστυχώς έχει επιδεινωθεί, και αυτό είναι κάτι που το Μουσείο έχει συνειδητοποιήσει. Για αυτό και αποφάσισε να ενταχθεί στη διεθνή προσπάθεια και να συνεργαστεί για την προώθηση μιας νέας φιλοσοφίας ζωής μέσα από την οποία ο άνθρωπος, και ιδιαίτερα η νέα γενιά, θα λειτουργεί με γνώση και αλληλεγγύη για τη συνειδητή προστασία του περιβάλλοντος».

Πόσο πλαστικό στις θάλασσες;

Τα πλαστικά δεν έχουν ιδιαίτερα «μακρά» ιστορία - εμφανίστηκαν στη ζωή μας στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και εξαπλώθηκαν με γεωμετρική πρόοδο τις επόμενες δεκαετίες - αλλά έχουν μακρότατη διάρκεια ζωής. Η χημική τους διάσπαση γίνεται με αργούς ρυθμούς και ορισμένα από αυτά μπορούν να αντέξουν στο θαλάσσιο περιβάλλον ακόμη και για αιώνες. Ωστόσο, αν και διασπώνται αργά, τα περισσότερα πλαστικά - ιδιαίτερα τα μπουκάλια και οι λεπτές πλαστικές σακούλες - όταν εκτίθενται στον ήλιο, στον αέρα και στο θαλασσινό νερό κατακερματίζονται γρήγορα σε πολύ μικρά κομματάκια. Τα κομματάκια αυτά, τα οποία φθάνουν να έχουν διάμετρο μικρότερη του ενός χιλιοστού, δεν είναι εύκολα ορατά με γυμνό μάτι και είναι πράγματι αιωνόβια, διασκορπίζονται και παραμένουν στο νερό. Η αόρατη απειλή των μικροπλαστικών, όπως αποκαλούνται, ανακαλύφθηκε τα τελευταία χρόνια και οι σχετικές έρευνες βρίσκονται ακόμη στην αρχή τους. Οπως δείχνουν οι περισσότερες αναλύσεις που έχουν γίνει ως τώρα, υπάρχουν σε υψηλές συγκεντρώσεις σε πολλές θάλασσες - και ιδιαίτερα στη Μεσόγειο - ενώ επίσης περνούν στο αναπνευστικό σύστημα και στα σπλάχνα πολλών ψαριών, μυδιών και άλλων θαλάσσιων οργανισμών. Κάποιες πρώτες μελέτες έχουν δείξει ότι αυτό έχει επιβαρυντικές επιπτώσεις για την ανάπτυξη και την υγεία ορισμένων ψαριών, όμως τα ευρήματα είναι ακόμη περιορισμένα και φυσικά οι ενδεχόμενες συνέπειες για τον άνθρωπο είναι ακόμη άγνωστες.

Τα πλαστικά «αζήτητα» από τις παραλίες της Χαβάης στην κορνίζα του καθρέφτη «Σαπφώ» - ανάμεσά τους (λεπτομέρεια) υπάρχει ακόμη και θραύσμα από όπλο!

Αγνωστη φαίνεται επίσης να είναι και η ακριβής ποσότητα όχι μόνο των «μικρο-» αλλά και των «μακροπλαστικών» (πλαστικά απορρίμματα με μέγεθος μεγαλύτερο από 4,75 χιλιοστά) που επιβαρύνουν συνολικά τις θάλασσες του πλανήτη. Τον περασμένο Φεβρουάριο δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Science» η πρώτη εκτίμηση για την παγκόσμια ετήσια θαλάσσια ρύπανση από πλαστικά ύστερα από σαράντα χρόνια (η προηγούμενη αντίστοιχη μελέτη είχε γίνει το 1975). Ερευνητές από αμερικανικά ιδρύματα ανέλυσαν δεδομένα από 192 παράκτιες χώρες για το έτος 2010 προκειμένου να εκτιμήσουν πόσα από τα πλαστικά σκουπίδια που παράγουν οι κάτοικοί τους καταλήγουν στους ωκεανούς κάθε χρόνο. Οι αριθμοί που προέκυψαν είναι ιλιγγιώδεις: ή συνολική μάζα των πλαστικών απορριμμάτων που παρήχθησαν το 2010 σε απόσταση ως και 50 χιλιομέτρων από τις ακτές του πλανήτη υπολογίστηκε στους 275 εκατομμύρια τόνους και από αυτούς οι 4,8-12,7 τόνοι εκτιμήθηκε ότι κατέληξαν στη θάλασσα. Με βάση τα δεδομένα αυτά οι επιστήμονες εξήγαγαν το συμπέρασμα ότι κάθε χρόνο θα πρέπει να ρίχνονται στους ωκεανούς περί τους 8 εκατομμύρια τόνοι πλαστικών σκουπιδιών - όπως το περιέγραψαν χαρακτηριστικά αυτό αντιστοιχεί σε 50 γεμάτες σκουπίδια σακούλες σουπερμάρκετ ανά  τετραγωνικό μέτρο ακτής σε όλο τον κόσμο.

Οσον αφορά τα πλαστικά που βρίσκονται ήδη μέσα στο νερό η καταμέτρηση, όπως είναι ευνόητο, δεν είναι καθόλου εύκολη, όχι μόνο σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και σε τοπικό. Το 2014 μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «PLoS» προσπάθησε να εκτιμήσει την ποσότητά τους στην επιφάνεια των θαλασσών βασιζόμενη σε δειγματοληψίες 24 αποστολών που έγιναν στις θάλασσες της Αυστραλίας, στον Κόλπο της Βεγγάλης και στη Μεσόγειο. Οι ερευνητές κατέληξαν στην εκτίμηση ότι συνολικά στα θαλάσσια νερά της Γης θα πρέπει να επιπλέουν περισσότερα από 5,25 τρισεκατομμύρια κομμάτια πλαστικού τα οποία ζυγίζουν συνολικά 268.940 τόνους.

Τι «ψαρεύεται» στα ελληνικά νερά

Σχετικά με τα «δικά μας» σκουπίδια, οι μελέτες που γίνονται τα τελευταία χρόνια δείχνουν ότι τα πλαστικά συνιστούν περισσότερο από το 50% των ολοένα και αυξανόμενων απορριμμάτων που «ψαρεύονται» στις ελληνικές θάλασσες, φθάνοντας μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις να διεκδικούν την «αποκλειστικότητα», με ποσοστά που ξεπερνούν το 90%. «Σύμφωνα με τα στοιχεία που θα παρουσιαστούν στην ημερίδα μετά από εμπεριστατωμένη και εκτενή μελέτη φαίνεται να υπάρχει σημαντική ποσότητα θαλάσσιων απορριμμάτων στον βυθό των ελληνικών θαλασσών» λέει στο «Βήμα» ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ και συντονιστής του προγράμματος PERSEUS ο οποίος θα είναι ένας εκ των ομιλητών το ερχόμενο Σάββατο. «Συγκεκριμένα: στον Σαρωνικό Κόλπο απαντώνται πάνω από 1.200 αντικείμενα ανά τετραγωνικό μέτρο, εκ των οποίων το 95% πλαστικά, στον Πατραϊκό Κόλπο 641 αντικείμενα ανά τετραγωνικό μέτρο, με το 60% να είναι πλαστικά, στον Κόλπο των Εχινάδων 416 αντικείμενα ανά τετραγωνικό μέτρο με 67% πλαστικά και στον Αργολικό Κόλπο 360 αντικείμενα ανά τετραγωνικό μέτρο από τα οποία το 59% είναι πλαστικά».

Στην επιστημονική ημερίδα θα συμμετάσχουν επίσης ο Φρανσουά Γκαλγκανί από το γαλλικό ινστιτούτο θαλασσίων ερευνών IFREMER, διεθνούς φήμης ειδικός στη θαλάσσια ρύπανση, ο Γεώργιος Παπαθεοδώρου, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών, ο Μιχάλης Σκούλλος, καθηγητής στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, η Χρυσή Καραπαναγιώτη, επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Πατρών και η Χριστίνα Ζέρη, κύρια ερευνήτρια στο ΕΛΚΕΘΕ. Οι επιστήμονες θα εστιάσουν ιδιαίτερα στις πιέσεις που προκαλούνται από τα θαλάσσια απορρίμματα στη Μεσόγειο και στα θαλάσσια οικοσυστήματά της. «Με βάση τα τελευταία αποτελέσματα θα παρουσιαστούν οι περιβαλλοντικές και κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις τους, η συμβολή της επιστημονικής γνώσης στο πρόβλημα, ενώ θα προταθούν και θα συζητηθούν τα κατάλληλα μέτρα ελέγχου ώστε να επιτευχθεί η μείωσή τους στην πηγή» λέει ο κ. Παπαθανασίου. «Επίσης, θα δοθεί έμφαση στα μικροπλαστικά, γιατί μας ενδιαφέρουν, πρέπει να δούμε τι ρύπους κουβαλάνε, από πού προήλθαν και κατά πόσον οι ρύποι αυτοί μεταφέρονται ή όχι στους θαλάσσιους οργανισμούς».

Ευρωπαϊκό «τέλος» στις σακούλες

Τα ανησυχητικά μηνύματα που έρχονται από τους επιστήμονες από όλα τα μήκη και πλάτη της Γης έχουν αρχίσει να κινητοποιούν και τους αρμόδιους φορείς σε διεθνές επίπεδο. Η Ευρωπαϊκή Ενωση ανήγαγε την αντιμετώπιση των θαλάσσιων απορριμμάτων σε έναν από τους έντεκα βασικούς στόχους της πρόσφατης Οδηγίας-Πλαίσιο για τη Θαλάσσια Στρατηγική της. Στην Ελλάδα ωστόσο δεν υπάρχει ακόμη κάποια «εγχώρια κοινή στρατηγική» για την επίτευξη αυτού του στόχου. «Μέχρι τώρα η πολιτική σε επίπεδο χώρας για το θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον, όπως και η λήψη αποφάσεων, παραμένει κατακερματισμένη και χαρακτηρίζεται από μεμονωμένες δράσεις σε διάφορους τομείς» αναφέρει ο κ. Παπαθανασίου, ο οποίος στην ημερίδα θα μιλήσει για τη σχέση της επιστήμης με την πολιτική στον αγώνα εναντίον της απειλής των θαλάσσιων απορριμμάτων. «Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι επιστήμονες προσπαθούν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των φορέων χάραξης πολιτικής και εργάζονται από κοινού για την επίτευξη του στόχου. Η επιστημονική γνώση, τα νέα εργαλεία και η επιστημονική «σοφία» καλούνται να βοηθήσουν. Ο ρόλος των μεγάλων προγραμμάτων της ΕΕ είναι ουσιαστικής σημασίας, δεδομένου ότι μπορούν να προσφέρουν αυτή την επιστημονική υποστήριξη που απαιτείται».

Τον περασμένο μήνα πάντως, σε μια ψηφοφορία που θεωρείται ιστορική, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε με μεγάλη πλειοψηφία το κείμενο μιας νέας οδηγίας η οποία έχει ως στόχο να περιορίσει τις λεπτές πλαστικές σακούλες στην ευρωπαϊκή επικράτεια. Η νέα οδηγία δίνει στα κράτη-μέλη δύο επιλογές: είτε να λάβουν μέτρα για να εξασφαλίσουν ότι η κατανάλωσή τους δεν θα υπερβαίνει τις 90 ελαφρές σακούλες ανά άτομο ετησίως ως τα τέλη του 2019 και αντίστοιχα τις 40 ως τα τέλη του 2025 είτε να εξασφαλίσουν ότι από τα τέλη του 2018 οι σακούλες αυτές δεν θα δίνονται στους καταναλωτές δωρεάν. Παράλληλα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να αξιολογήσει τις επιπτώσεις από τη χρήση των βιοαποικοδομήσιμων πλαστικών, δηλαδή αυτών που διασπώνται σε πολύ μικρά κομματάκια - εδώ ανήκουν οι λεγόμενες «οξοδιασπώμενες» σακούλες οι οποίες παρότι αποκαλούνται από πολλούς «βιοδιασπώμενες» δεν διασπώνται με βιολογικό τρόπο: απλώς κατακερματίζονται και παραμένουν αναλλοίωτες στο περιβάλλον ενώ επιπλέον δεν ανακυκλώνονται.

Posted in: ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΕΡΕΥΝΕΣ