Πως ο κοροναϊός αλλάζει τον κόσμο

Γιώργος Στάμκος

Μια πανδημία, όπως η Covid-19, δεν είναι μόνον ιατρική υπόθεση, αλλά και κοινωνική. Επηρεάζει όλες τις πτυχές της ζωής μας και μάλιστα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας: οικονομικές και πολιτικές κρίσεις, οικογενειακές αναταραχές, φιλίες που διαλύονται, ζευγάρια που χωρίζουν, σχέσεις που διαταράσσονται, προβληματικές κοινωνικές σχέσεις κ.λ.π. επηρεάζουν την καθημερινότητα μας και τον τρόπο λειτουργίας του σύγχρονου κόσμου.

Μην κοιτάτε, μην αγγίζετε

Ο Val Curtis από τη Σχολή Υγιεινής Ιατρικής του Λονδίνου, και συγγραφέας του βιβλίου Don't Look, Don't Touch: Behavioral Sociologist, δίνει μια «πανδημική εξήγηση» της αλλοίωσης που έχουν υποστεί τα παραδοσιακά έθιμα και η εθιμοτυπία των ανθρώπων εξαιτίας των πανδημιών που ενέσκηψαν ανά τους αιώνες. Έτσι, ο χαιρετισμός με ένα φιλί και μια χειραψία, τα οποία ως τώρα σήμαιναν εμπιστοσύνη και εγκαρδιότητα, πλέον αποφεύγονται και χαρακτηρίζονται επικίνδυνα και «μολυσματικά», ενώ αναζητούνται άλλοι κοινωνικοί τρόποι επιβεβαίωσης της εμπιστοσύνης.

Διαφορετικοί λαοί έχουν εμφανίσει διαφορετικά επίπεδα εκδήλωσης αυτής της, όπως αποδεικνύεται πλέον, «αυτοκτονικής» εμπιστοσύνης: στο Παρίσι, τα δύο γαλλικά γρήγορα φιλιά στο μάγουλο (γνωστά ως «la bise»), ήταν κάτι το πολύ συνηθισμένο, στην Σερβία, στη Ρωσία, και στην Αίγυπτο, παραδοσιακά φιλιούνται τρεις φορές στο μάγουλο, ενώ στη Λατινική Αμερική και στις Φιλιππίνες, τέσσερις φορές. Και τι γίνεται με τον παραδοσιακό χαιρετισμό των Μαορί, που γίνεται αγγίζοντας τις μύτες τους;

Η πανδημία προκάλεσε ένα Paradigm Shift

Η Virginia Heffernan, συγγραφέας του βιβλίου Magic and loss: Internet as Art, υποστηρίζει ότι κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας παρατηρείται αναπόφευκτα ένα Paradigm Shift, μια μεταβολή του διανοητικού υποδείγματος που αναπόφευκτα αλλάζει τις κοινωνίες. Η ίδια επισημαίνει ότι πρέπει να δοθεί προσοχή στον Αλμπέρ Καμί και στο μυθιστόρημά του Η Πανούκλα, στο οποίο περιγράφει μια μονότονη φανταστική πόλη της Αλγερίας, όπου όλοι βαριούνται και αφιερώνονται στις συνηθισμένες ασχολίες τους που στερούνται φαντασίας. Χρειάζονται έτσι υπερβολικά πολύ καιρό για να αντιληφθούν ότι ο θάνατος κρύβεται δίπλα και μέσα τους, και ότι θα έπρεπε να είχαν προ πολλού σταματήσει να μπαίνουν στο τραμ, να εργάζονται για χρήματα, να παίζουν μπόουλινγκ ή να πηγαίνουν στον κινηματογράφο, διότι όλες αυτές οι συνήθειες μπορεί να αποδειχθούν θανατηφόρες.

Αλλαγές στην κοινωνική συμπεριφορά: η περίπτωση του χαιρετισμού με φιλιά

Αλλά η Covid-19 δεν είναι η πρώτη πανδημία, ούτε και η πρώτη περίπτωση μιας νέας συμπεριφοράς που έρχεται στη μόδα και μιας άλλης που φεύγει από τη μόδα, ανάλογα με τις ανησυχίες για τη δημόσια υγεία. Ο σκωτσέζος συγγραφέας Andy Scott, συγγραφέας του βιβλίου One Kiss or Two: In Search of the Perfect Greeting, μας υπενθυμίζει ότι κατά τη διάρκεια της πανούκλας, τον 14ο αιώνα, ο χαιρετισμός με φιλιά σταμάτησε και αναβίωσε μόλις 400 χρόνια αργότερα, μετά τη Γαλλική Επανάσταση στα τέλη του 18ου αιώνα.

Πιο πρόσφατα, το 2009, ο χαιρετισμός με φιλιά διακόπηκε προσωρινά λόγω της Γρίπης των Χοίρων. Στα τέλη Φεβρουαρίου του 2020, ο Γάλλος Υπουργός Υγείας συμβούλεψε τους πολίτες της χώρας να μειώσουν τις «κοινωνικές επαφές φυσικού χαρακτήρα» και τόνισε ότι αυτό περιλαμβάνει τον τρόπο χαιρετισμού, δηλαδή τα φιλιά και οι χειραψίες, προκρίνοντας τον χαιρετισμό με τον αγκώνα.

Το φαινόμενο της «πανδημικής κόπωσης»

Αυτό γίνεται ήδη σεβαστό σε όλο τον κόσμο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ειδικοί στη δημόσια υγεία από περισσότερες από τριάντα χώρες και οργανώσεις, οι οποίοι συμμετέχουν στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σε τηλεδιάσκεψη που είχαν στις 5 Οκτωβρίου 2020 για να μοιραστούν τις εμπειρίες της «πανδημικής κόπωσης», περιέγραψαν την κινητοποίηση των ανθρώπων για να προστατευθούν από την μόλυνση από τον sars cov-2, αλλά και τα αισθήματα εφησυχασμού, αποξένωσης και απελπισίας που εμφανίστηκαν στις κοινωνίες τους.

 

Η Cornelia Vienna Heisenberg, καθηγήτρια επικοινωνιών υγείας στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης, εξηγεί ότι ο φόβος αποτελεί κίνητρο της προσεκτικής συμπεριφοράς, αλλά εξαφανίζεται όταν οι άνθρωποι προσαρμόζονται στην απειλή, δηλαδή όταν τον αποδέχονται. Αυτό πρέπει να ανησυχεί τους επιδημιολόγους, αν και πιο έμπειροι μεταξύ τους έχουν προειδοποιήσει ότι ο περιορισμός των πανδημιών εξαρτάται επίσης από την κοινωνική ανθεκτικότητα, όχι μόνο τη συνέπεια και τη διάρκεια των Lockdown.

Η κλασική χειραψία θύμα της πανδημίας

Δεν έχει και μεγάλη σημασία πως οι πολιτικοί, οι διευθυντές και οι υπόλοιποι ηγέτες, θα αντικαταστήσουν την κλασική χειραψία, η οποία έχει πανάρχαιη καταγωγή, από την εποχή του Ομήρου και στη συνέχεια των Ρωμαίων, και αποτελεί έμβλημα της εμπιστοσύνης καθώς σημαίνει ότι «το χέρι μου είναι άδειο, είμαι άοπλος, μη με φοβάσαι». Πλέον αρκετοί άνθρωποι χαιρετούν ο ένας τον άλλον κλωτσώντας τον στο πόδι από το πλάι, ή με κλειστές γροθιές, όπως οι μποξέρ πριν από έναν αγώνα, ή με «αγκωνιές», που κανονικά σημαίνουν σπρωξίδι και ποδοπάτημα, ή με «χειραψία» από απόσταση, η οποία παλαιότερα θεωρούνταν πράξη μαγείας κ.ά.

Λαμβάνοντας υπόψιν μας όλα αυτά, μπορεί να ειπωθεί ότι η ιατρικά αιτιολογημένη αλλαγή της εθιμοτυπίας των ανθρώπων, και μάλιστα σε πλανητική κλίμακα, αποτελεί μια συμβολική αντανάκλαση των βαθιών διαταραχών που προκαλούνται από μια πανδημία η οποία επηρεάζει σημαντικά όχι μόνο την ανθρώπινη υγεία, αλλά και τις οικογενειακές και προσωπικές σχέσεις, την ψυχική κατάσταση, την οικονομία, την πολιτική, την κοινωνική ζωή, τον πολιτισμό, την εκπαίδευση, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, την υγεία, την ασφάλεια, την επιστήμη και τεχνολογία, τις επικοινωνίες, την κυκλοφορία ανθρώπων...

Η ψυχολογία της πανδημίας

Στο βιβλίο του Ψυχολογία της Πανδημίας ο Stephen Taylor, κλινικός ψυχολόγος στο Τμήμα Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολομβίας στο Βανκούβερ, ανέλυσε έναν μακρύ κατάλογο πιέσεων που σχετίζονται με την πανδημία: απειλές για την υγεία και ανησυχία για τα αγαπημένα μας πρόσωπα, σύγχυση στην εκτίμηση της σοβαρότητας της λοίμωξης και της διάρκειάς της, προσωπικές οικονομικές δυσκολίες. ευκαιρίες εργασίας λόγω ασθένειας, απειλή έλλειψης τροφίμων και φαρμάκων, σοβαρές διαταραχές της καθημερινότητας, χωρισμός από την οικογένεια και τους φίλους, κοινωνική απομόνωση ή κλείσιμο σχολείων. Σε μια διεθνή έρευνα που διεξήχθη στις αρχές Νοεμβρίου 2020 σε 14 χώρες σχετικά με το πώς ο νέος κορωνοϊός επηρέασε την προσωπική ζωή των ανθρώπων, σχεδόν οι μισοί (48%) Δανοί, το 29% των Ιταλών, αλλά μόνο το 9% των Κινέζων λένε ότι με την πανδημία οι οικογενειακές τους σχέσεις έγιναν τεταμένες.

Οι Δανοί και οι Ινδονήσιοι συχνότερα (35%) λένε ότι οι φιλίες τους έχουν επιδεινωθεί. Σχεδόν το ένα τέταρτο (24%) των ερωτηθέντων στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ένας στους πέντε Ινδονήσιους (21%) και το 15% των Αμερικανών, των Βρετανών και των κατοίκων του Χονγκ Κονγκ, δηλώνουν ότι η ερωτική τους σχέση έχει γίνει τεταμένη ή ακόμη και έληξε εξαιτίας του κορωνοϊού.

Το δυστοπικό σενάριο

Σύμφωνα με τον Eric Klinenberg, καθηγητή κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, η πανδημία της Covid-19 σηματοδοτεί το τέλος του ρομαντισμού μας γύρω από τη λεγόμενη  «κοινωνία της αγοράς» και τον υπερ-ατομικισμό.
Στην Αμερική μπορεί να φανεί εύκολα ότι τα μοντέλα της ελεύθερης αγοράς, γύρω από την οποία περιστρέφεται μια κοινωνία. έχουν αποτύχει καταστροφικά. Επιπλέον η συμπεριφορά του απερχόμενου πρόεδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ και της διακυβέρνησής του, κατέστησε αυτήν την κρίση πολύ πιο επικίνδυνη και θανατηφόρα από ό,τι θα έπρεπε.
Κατά τη γνώμη του Eric Klinenberg είναι πιθανό να εμφανιστεί το δυστοπικό σενάριο της στροφής στον αυταρχισμό, αν και ο ίδιος εξακολουθεί να πιστεύει ότι η ιστορία θα εξελιχθεί προς την άλλη κατεύθυνση, προς τον εκδημοκρατισμό με ταυτόχρονα ενίσχυση της δημόσιας υγείας και του Κράτους Πρόνοιας.

Posted in: ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΕΡΕΥΝΕΣ