Η απίστευτη καινοτομία του αμερικανικού καπιταλισμού: Στην ουρά για ένα καρβέλι ψωμί

 

Το 1992, λίγο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής ‘Ένωσης, στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων στη Δύση φιγουράριζαν οι τεράστιες ουρές που σχημάτιζαν οι κάτοικοι της Μόσχας και άλλων πόλεων για να προμηθευτούν τρόφιμα, ή ένα καρβέλι ψωμί, παρά την αφθονία που υπήρχε σε σιτηρά και πρώτες ύλες.

Την εποχή εκείνη οι ελλείψεις τροφίμων στη Σοβιετική Ένωση χρησιμοποιήθηκαν από τα δυτικά Μέσα για να καταδείξουν την αποτυχία του κομμουνιστικού συστήματος να παρέχει στους πολίτες έστω και τα βασικότερα αγαθά.

Στον αντίποδα προτείνονταν οι ιδιωτικοποιήσεις και η ελεύθερη οικονομία της αγοράς ως ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να σταματήσει ο άσκοπος κύκλος της σπατάλης από ένα άκαμπτο σύστημα. Οι ουρές για το ψωμί έγιναν το σύμβολο της ταπείνωσης των πολιτών, της δυσλειτουργίας του κράτους και της οικονομικής ανεπάρκειας.

Σήμερα, εκατομμύρια άνθρωποι στήνονται στην ουρά για λίγα τρόφιμα στην Μέκκα του καπιταλισμού. Όμως, για τα κυρίαρχα αμερικανικά μέσα ενημέρωσης και τους πολιτικούς θεσμούς, ο συμβολισμός αυτός ισχύει μόνο για ό, τι συμβαίνει σε άλλες χώρες και συχνά περιγράφεται ως δείγμα προκαπιταλιστικής κατάστασης, αναφέρει ο Luke  Savage στην ιστοσελίδα Jacobin.Αντιθέτως, το αμερικανικό μοντέλο παρουσιάζεται τόσο δυναμικό και αποτελεσματικό που οι όποιοι πολίτες αντιμετωπίζουν ενδεχομένως προβλήματα ή δυσκολίες, όπως πείνα, φτώχεια, ανεργία δεν αποτελούν μομφή εναντίον του καπιταλιστικού συστήματος.

Πρόσφατο δημοσίευμα του Bloomberg περιγράφει την ουρά των πολιτών έξω από τις εγκαταστάσεις του Ερυθρού Σταυρού της Βοστώνης να εκτείνεται σε μήκος όσο δύο γήπεδα ποδοσφαίρου. Το δημοσίευμα περιγράφει τη δυσκολία μιας σαραντάχρονης  ανάπηρης μητέρας να μοιράσει τα λιγοστά τρόφιμα στα δύο παιδιά της.

Σκηνές όπως αυτή είναι πολύ συνηθισμένες στη σύγχρονη Αμερική, καθώς οι τιμές των τροφίμων έχουν φτάσει στα ύψη και η αναζήτηση βοήθειας από τις τράπεζες τροφίμων έχει φτάσει σε σημείο ρεκόρ, επισημαίνει το δημοσίευμα στο Jacobin.

 Σύμφωνα με τη στατιστική υπηρεσία των ΗΠΑ σχεδόν είκοσι πέντε εκατομμύρια άνθρωποι έφτασαν στο κατώφλι της πείνας μόνο τον Απρίλιο, πράγμα που οφείλεται  εν μέρει στην περικοπή των επιδομάτων για τρόφιμα από την εποχή της πανδημίας.

Σε μια χώρα με ΑΕΠ 25 τρισ. δολάρια, δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από την επισιτιστική κρίση, την ώρα που το Κογκρέσο συζητά το ενδεχόμενο να επιβάλει νέους όρους σ΄ ένα ήδη ανεπαρκές πρόγραμμα επισιτιστικής βοήθειας. Σύμφωνα με τους όρους αυτούς, η εργασία θα είναι ένα από τα προαπαιτούμενα για τους δυνητικούς δικαιούχους βοήθειας. Στην ουσία, τονίζει ο Savage, σήμερα ο μέσος αμερικανός πολίτης πλήττεται από την εκτίναξη των τιμών των τροφίμων, τις περικοπές των επιδομάτων και μία δημοσιονομική πολιτική που έχει σχεδιαστεί για να αυξήσει την ανεργία.

Όπως πολύ ωραία και συνοπτικά το έθεσε κάποιος αναλυτής, σύμφωνα με το δημοσίευμα του Jacobin, υπάρχουν πάρα πολλοί εργαζόμενοι, οπότε η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ (FED) αυξάνει τα επιτόκια στο όνομα της συγκράτησης του πληθωρισμού ενισχύοντας έτσι την ανεργία. Πολλοί χάνουν τις δουλειές τους με αποτέλεσμα να χρειάζονται κουπόνια τροφίμων, όμως για να είναι δικαιούχοι βοήθειας οι ίδιοι άνθρωποι πρέπει να είναι εργαζόμενοι και σήμερα η εξεύρεση εργασίας γίνεται όλο και πιο δύσκολη.

Ο φαύλος κύκλος των ελλείψεων, της σκληρότητας και της σπατάλης είναι εκεί,  όπως και όλα αυτά που συμβολίζουν οι  μεγάλες ουρές έξω από τις τράπεζες τροφίμων σε αστικές περιοχές όπου υπάρχει υπερπληθώρα καταναλωτικών προϊόντων, καταλήγει το δημοσίευμα.

Ας είναι καλά η ελεύθερη αγορά.

Διαβάστε περισσότερα

Η ανθρωποκεντρική Θεία Κωμωδία του Δάντη

O μεγαλύτερος Ιταλός ποιητής και φιλόσοφος του Μεσαίωνα και ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, ο Δάντης Αλιγκιέρι, γεννήθηκε την 1η Ιουνίου του 1265 και πέθανε στις 14 Σεπτεμβρίου 1321. Ο Δάντης έμεινε περισσότερο γνωστός για το επικό του ποίημα Commedia, το οποίο μετονομάστηκε σε Θεία Κωμωδία (La Divina Commedia). Επηρέασε βαθιά όχι μονο τη θρησκευτική φαντασία αλλά και όλες τις επόμενες αλληγορικές κατασκευές στη λογοτεχνία.

Ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία περιγράφει σε πρώτο πρόσωπο, το φανταστικό ταξίδι του στον Άδη, το οποίο ξεκινά – κατά την πιθανότερη εκδοχή – την Μεγάλη Παρασκευή του 1300, στις 8 Απριλίου και ενώ ο Δάντης είναι τριάντα πέντε ετών. Το ταξίδι παρουσιάζεται ως αληθινό, κυρίως μέσω της χρήσης πλήθους στοιχείων που παραθέτει ο Δάντης σχετικά με αυτό και των λεπτομερειών που δίνονται με πολύ μεγάλη ακρίβεια. Κατά το πέρασμά του από την Κόλαση και το Καθαρτήριο, ο ποιητής συνοδεύεται από τον δάσκαλό του Βιργίλιο, ενώ η πορεία του στον Παράδεισο γίνεται με την παρουσία της Βεατρίκης, ο χαρακτήρας που αντιπροσωπεύει το γυναικείο πρότυπο κατά τον Δάντη και βασίζεται πιθανότατα στη Βεατρίκη Πορτινάρι, υπαρκτό πρόσωπο στη ζωή του.

Η Θεία Κωμωδία, παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα θεμέλια, πάνω στα οποία η ευρωπαϊκή λογοτεχνική παράδοση έχει οικοδομηθεί. Αυτό το αριστούργημα γράφτηκε στο τέλος της ζωής του και μάλιστα τελείωσε λίγο πριν το θάνατό του του 1321. Σε μια εποχή χειρόγραφων, κατόρθωσε να φτάσει σε ένα ευρύ και δεκτικό κοινό πολύ γρήγορα. Μέχρι το 1400, περισσότεροι από 12 σχολιασμοί είχαν γραφτεί με σκοπό να εξηγήσουν το νόημα των γραφομένων στη Θεία Κωμωδία. Ο Τζιοβάνι Μποκάτσιο έγραψε για τη ζωή του Δάντη ενώ το 1373-1374 έδωσε την πρώτη δημόσια διάλεξη με θέμα τη Θεία Κωμωδία.

 Η Bent's Reader's Encyclopedia, στην τρίτη της έκδοση, αναφέρει: «H κοσμολογία, αγγελολογία και θεολογία του έργου βασίζονται στο σύστημα του Θωμά του Ακινάτη, όμως ο Δάντης έβλεπε στην Εκκλησία της εποχής του μια "πόρνη" που δεν υπηρετούσε πλέον το Θεό -συναντά επτά Πάπες στην Κόλαση για παράδειγμα- και ως εκ τούτου συχνά θεωρείται αιρετικός. Οι χαρακτήρες, τους οποίους ο Δάντης συναντά στο ταξίδι του, μοιάζουν να προέρχονται από την αρχαία ρωμαϊκή ιστορία αλλά και από τη σύγχρονή του ιστορία, καθώς περιλαμβάνονται προσωπικοί φίλοι και εχθροί του Δάντη.

Η ζωντανή προσωπογραφία τους και οι συνεχείς αναφορές σε ανθρώπινες σχέσεις κάνουν το έργο μια ρεαλιστική απεικόνιση και ανάλυση των πτυχών της ανθρώπινης ζωής. Είναι, επίσης, μια αλληγορία της προόδου της ατομικής ψυχής προς το Θεό και της πολιτικής και κοινωνικής προόδου προς στην ειρήνη. Είναι μια συμπονετική, αν και ηθική, αξιολόγηση της ανθρώπινης φύσης και ένα μυστικιστικό όραμα του Απόλυτου ταυτόχρονα.

Έτσι, η καθολικότητα του δράματος και το λυρικό σθένος της ποίησής του είναι πολύ πιο έντονα από το ίδιο το περιεχόμενο». Όμως, η Θεία Κωμωδία, είναι επίσης πολύ σημαντική για τη θέση της στην ιστορία της εξέλιξης της ιταλικής γλώσσας. Ο Δάντης, αντίθετα με τις απόψεις της εποχής του ότι η λατινική είναι η μόνη κατάλληλη γλώσσα για σοβαρή γραφή, υποστήριξε τη χρήση μιας ευγενούς ιταλικής γλώσσας εμπλουτισμένης με στοιχεία προφορικών διαλέκτων-ιδιαίτερα από την περιοχή της Τοσκάνης- διαμορφώνοντας ουσιαστικά μια λογοτεχνική γλώσσα.

Διαβάστε περισσότερα

Covid: Οι πηγές της δυσπιστίας απέναντι στα εμβόλια

 

Η μαζική διοχέτευση δημόσιου χρήματος για την αντιμετώπιση της Covid-19 δεν χαλάρωσε τον έλεγχο που ασκεί η βιομηχανία πάνω στην παραγωγή της ιατρικής πληροφόρησης. Έτσι, ο επιστημονικός λόγος, χρησιμοποιημένος για τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών, έχασε μέρος της νομιμοποίησής του, κάτι που ευνόησε τη στροφή σε απλοϊκές αντιεμβολιαστικές λογικές. Τρία χρόνια αργότερα, μένει να πραγματοποιηθεί ένας πιο τεκμηριωμένος απολογισμός των πολιτικών δημόσιας υγείας.

Ariane Denoyel   

Τα εμβόλια Comirnaty (της Pfizer/BioNTech) και Spikevax (Moderna), που αναπτύχθηκαν επειγόντως για την καταπολέμηση της Covid-19, αποτέλεσαν μια «μείζονα θεραπευτική πρόοδο», εξασφαλίζοντας μια «σημαντική μείωση του κινδύνου εμφάνισης συμπτωματικών μορφών της νόσου, συμπεριλαμβανομένων των σοβαρότερων», σύμφωνα με την εκτίμηση της μοναδικής ανεξάρτητης από τη φαρμακευτική βιομηχανία γαλλόφωνης ιατρικής επιθεώρησης. Τον Ιανουάριο του 2022, η επιθεώρηση «Prescrire» («Συνταγογραφείν») τους απένειμε το βραβείο της «Χρυσό Χάπι», θεωρώντας ότι είχαν προσφέρει «μια αποφασιστική θεραπευτική πρόοδο σε έναν τομέα όπου ασθενείς και νοσηλευτές βρίσκονταν εντελώς απροστάτευτοι».

Ενόσω μαινόταν μια παγκόσμια πανδημία, με πολλά συστήματα υγείας να έχουν υποστεί τεράστια αφαίμαξη από την χρόνια υποχρηματοδότηση, όπως στη Γαλλία, η άφιξη αυτών των εμβολίων χαιρετίστηκε ως μια υπόσχεση για επιστροφή στην «κανονική» ζωή. Το αδιαμφισβήτητο αυτό επιστημονικό επίτευγμα δεν μπορεί να αποκρύψει τα σφάλματα των υγειονομικών και των ρυθμιστικών αρχών, καθώς και το έλλειμμα στην ενημέρωση των πολιτών. Δεδομένων των τεράστιων κρατικών χρηματοδοτήσεων που κινητοποιήθηκαν για την ανάπτυξη των θεραπειών (προπαραγγελίες, οικονομικές ενισχύσεις κ.λπ.), όλα έδειχναν ότι συνέτρεχαν οι προϋποθέσεις για την επιβολή ενός νέου πλαισίου διαφάνειας στο σύνολο του κλάδου. Αντίθετα όμως, οι απλοϊκές ρητορικές και οι πλέον ποικιλόμορφες φαντασιώσεις τροφοδοτήθηκαν από την τεράστια αδιαφάνεια όσον αφορά τις μελέτες, καθώς και από τη μανιχαϊστική ρητορική των αυθεντιών, αγνοώντας την πολυπλοκότητα του επιστημονικού εγχειρήματος.

«Τα εμβόλια για την αντιμετώπιση της Covid έσωσαν εκατομμύρια ζωές», επιβεβαιώνει ο καθηγητής Γιάννης Ιωαννίδης, ιατρός και εξέχων ειδικός σε ζητήματα πρόληψης και δημόσιας υγείας στο πανεπιστήμιο Στάνφορντ των ΗΠΑ. «Η εκτίμηση που κυκλοφόρησε ευρύτερα ανέφερε περισσότερα από 14 εκατομμύρια ζωές που σώθηκαν κατά τη διάρκεια της πρώτης χρονιάς, αλλά πρόκειται για μια μοντελοποίηση που στηρίζεται σε αμφισβητήσιμες βάσεις.»

Όπως βεβαιώνει ο καθηγητής Ιωαννίδης, «στη συνέχεια συνέβαλα στην απόδειξη (1) του γεγονότος ότι το ποσοστό θνητότητας της λοίμωξης, πριν από τον εμβολιασμό, είχε υπερεκτιμηθεί σε μεγάλο βαθμό, ενώ η αποτελεσματικότητα των εμβολίων είχε μάλλον υπερτιμηθεί (2), καθώς βασιζόταν σε βραχυπρόθεσμες μελέτες παρακολούθησης. Η εκτίμηση του αριθμού των ανθρώπων που σώθηκαν είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση και θα πρέπει να υπάρχει “διαστρωμάτωση” σε σχέση με την ηλικία. Θα υποστήριζα όμως, πολύ συνετά, ότι αυτός ο αριθμός κυμαίνεται μεταξύ ενός και έξι εκατομμυρίων. Τα οφέλη όσον αφορά τη μείωση του αριθμού των θανάτων και των σοβαρών προβλημάτων είναι σημαντικά για τα ηλικιωμένα άτομα με ευάλωτη υγεία».

Εντούτοις, ο Ιωαννίδης εκφράζει τη λύπη του για την «ελλιπέστατη επικοινωνία» σχετικά με όσα θα μπορούσαμε πραγματικά να περιμένουμε από τα εμβόλια. «Τα παρουσίασαν ως μια λύση που θα έθετε τέλος στην πανδημία, τη στιγμή που η ικανότητά τους να περιορίσουν τη μετάδοση του ιού ήταν σχετικά χαμηλή και πολύ σύντομα διαβρώθηκε με την άφιξη της παραλλαγής Όμικρον. Στηριχθήκαμε υπερβολικά σε μέτριες μελέτες για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας και της ασφάλειας αυτών των εμβολίων και, στο μέλλον, θεωρώ εξαιρετικά σημαντικό να καταφεύγουμε σε τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές (RCT) (3) προκειμένου να αξιολογήσουμε τα οφέλη των πιθανών εμβολιαστικών στρατηγικών, για παράδειγμα όσον αφορά τις αναμνηστικές δόσεις.» Επιπλέον, η ύπαρξη καλύτερων μελετών, κατά προτίμηση ανεξάρτητων και συνοδευόμενων από πλήρη διαφάνεια ως προς τα αποτελέσματά τους, θα επέτρεπε την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση του αντιεπιστημονικού λόγου.

Οι βιομήχανοι υποβαθμίζουν τους κινδύνους

«Ορισμένες ομάδες, τις οποίες σήμερα θα αποκαλούσαμε συνοπτικά “αντιεμβολιαστές”, ξεκοκκαλίζουν και υπερερμηνεύουν έγγραφα που δεν είναι βέβαιο ότι κατανοούν», εκφράζει τη λύπη της η Κλωντινά Μισάλ-Τεϊτελμπώμ, ιατρός γενικής ιατρικής και συνεργάτης της επιθεώρησης «Prescrire». «Ωστόσο, δεν πρέπει να είμαστε αφελείς», συνεχίζει, υπενθυμίζοντας ένα γενικότερο γεγονός που αφορά μεγάλο αριθμό εμβολίων και θεραπειών: «Οι δοκιμές πραγματοποιούνται από τους βιομήχανους και τα δεδομένα που προκύπτουν από αυτές τους ανήκουν κατ’ αποκλειστικότητα. Κοινοποιούν σε τρίτους μόνο όσα στοιχεία επιθυμούν, ακόμα κι αν πρόκειται για τις υγειονομικές αρχές: υποβαθμίζουν τους κινδύνους και υπερτονίζουν τα οφέλη. Καθώς οι δημόσιες αρχές επιθυμούσαν να παρακινήσουν τον πληθυσμό να εμβολιαστεί, αναμετάδωσαν τα θριαμβολογικά μηνύματα της βιομηχανίας, χωρίς να τα αμφισβητήσουν. Έτσι, οι δοκιμές δεν ήταν σχεδιασμένες για να αξιολογήσουν την ικανότητα των εμβολίων να προλαμβάνουν τον θάνατο, την μετάδοση του ιού, τις σοβαρότερες μορφές της ασθένειας, ούτε καν τις εισαγωγές στο νοσοκομείο. Στη συνέχεια έδειξαν θετικά αποτελέσματα στην προστασία από τις σοβαρές μορφές της ασθένειας, αλλά επρόκειτο για ένα εντελώς τυχαίο γεγονός!». Πράγματι, η ανακοινωθείσα αποτελεσματικότητα της τάξης του 90% ως 95% αφορούσε τον κυριότερο στόχο, που ήταν ο περιορισμός των συμπτωματικών μορφών (κατάσταση γρίπης). Στις 10 Οκτωβρίου 2022, ενώπιον του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η Τζανίν Σμολ, υπεύθυνη διεθνών αγορών της Pfizer, παραδέχτηκε ότι η επιχείρηση δεν διέθετε στοιχεία για τη μετάδοση του ιού από τους εμβολιασμένους: «Όταν το εμβόλιο βγήκε στην αγορά, γνωρίζαμε εάν σταματούσε τη μετάδοση της ασθένειας; Όχι. Στην πραγματικότητα, προχωρήσαμε ακολουθώντας την ταχύτητα της επιστήμης».

Στο τεύχος του Σεπτεμβρίου 2022, η «Prescrire» προέβη σε μια προσεκτική ανάλυση των διαθέσιμων δεδομένων, εκτιμώντας καταρχάς ότι «τα εμβόλια μείωσαν σημαντικά τον κίνδυνο της συμπωματικής νόσησης από τη νόσο Covid-19, συμπεριλαμβανομένων και των σοβαρότερων μορφών της». Η επιθεώρηση περαιτέρω επισήμαινε ότι «εντοπίστηκε σημαντικός αριθμός παρενεργειών, συνήθως όχι σοβαρών», καταγράφοντάς τις μία προς μία και παραπέμποντας στον επίσημο απολογισμό του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) (4): «Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ), στις αρχές Απριλίου 2022, ο συνολικός αριθμός των περιπτώσεων ασθενών των οποίων ο θάνατος αποδόθηκε στα εμβόλια κατά της Covid-19 ανερχόταν στους 10.451, εκ των οποίων οι 8.631 είχαν κάνει δύο εμβολιασμούς με αγγελιαφόρο RNA (mRNA)». Σε σύνολο σχεδόν ενός δισεκατομμυρίου δόσεων χορηγημένων μέχρι τις 23 Νοεμβρίου 2022, o EMA κατέγραψε 1,6 εκατομμύριο παρενέργειες μετά τον εμβολιασμό, εκ των οποίων οι 11.515 οδήγησαν σε θάνατο. Πρόκειται για «ιατρικά συμβάντα που παρατηρήθηκαν μετά τη χρήση εμβολίου», διευκρινίζει ο Οργανισμός. «Το γεγονός ότι ένα άτομο αντιμετώπισε ιατρικό πρόβλημα ή απεβίωσε μετά από εμβολιασμό δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι η αιτία ήταν το εμβόλιο» (5). Συμπερασματικά, η επιθεώρηση «Prescrire» κατέληγε ότι το ισοζύγιο οφέλους-κινδύνου αυτών των εμβολίων κυμαίνεται «ανάλογα με την ευαλωτότητα κάθε ατόμου απέναντι στις σοβαρές μορφές της Covid-19 και ανάλογα με τις παραλλαγές του [ιού] SARS-CoV-2 που κυκλοφορούν».

Στην εξόχως σοβαρή επιθεώρηση «Vaccine», επτά ερευνητές εντόπισαν αισθητά αυξημένο κίνδυνο παρενεργειών στις ομάδες που λάμβαναν τα εμβόλια mRNA συγκριτικά με την ομάδα που εμβολιάστηκε με εικονικό φάρμακο (placebo) (6) και κυρίως εμφάνιση σοβαρών παρενεργειών σε 800 περιπτώσεις εμβολιασμού. Όπως και ο Ιωαννίδης, καλούν σε μια επαναξιολόγηση των αναλύσεων οφέλους-κινδύνου, ενσωματώνοντας μια «διαστρωμάτωση» που θα διακρίνει τους ασθενείς ανάλογα με τον κίνδυνο εκδήλωσης σοβαρής μορφής της νόσου. Δεν παραλείπουν επίσης να υπενθυμίσουν ότι, προκειμένου να προβούν σε παρόμοιες αναλύσεις, οι κατασκευαστές των εμβολίων θα έπρεπε να ανακοινώνουν τα πλήρη αποτελέσματα των τυχαιοποιημένων κλινικών δοκιμών (RCT). Επιπλέον, όπως μας διευκρινίζει ο καθηγητής Πίτερ Ντόσι, αρχισυντάκτης του «British Medical Journal» (BMJ): «Η επαναανάλυσή μας στηρίζεται στα δεδομένα που διαβίβασαν οι κατασκευαστές των εμβολίων στις υγειονομικές αρχές και συνεπώς δεν λαμβάνει υπόψη περιπτώσεις παρόμοιες με εκείνες της Μπριάν Ντρέσεν και της Μάντυ ντε Γκαρέυ».

Τα δύο ονόματα που αναφέρει ο ερευνητής προσωποποιούν τα ερωτήματα γύρω από την αγνόηση, σε ορισμένες μελέτες πραγματοποιημένες από τις φαρμακευτικές εταιρείες, υγιών εθελοντών που έπεσαν θύματα σοβαρών παρενεργειών κατά τη συμμετοχή τους στις δοκιμές των εμβολίων. Η δασκάλα Μπριάν Ντρέσεν, 39 χρόνων εκείνη την εποχή, έμεινε ανάπηρη μετά την πρώτη δόση του εμβολίου AstraZeneca, στις 4 Νοεμβρίου 2020. Δημοσιευμένο τον Σεπτέμβριο 2021 στο «New England Journal of Medicine» (NEJM), το κείμενο με τα αποτελέσματα των κλινικών δοκιμών που πραγματοποιήθηκαν σε περισσότερους από 32.000 συμμετέχοντες συμπέραινε ότι το εμβόλιο «είναι ασφαλές και αποτελεσματικό για την πρόληψη των σοβαρών και συμπτωματικών λοιμώξεων της Covid-19» (7). Δεν καταγράφηκε καμία από τις σοβαρές παρενέργειες που υπέστη η Μπριάν Ντρέσεν. Η ιατρική παρακολούθησή της από την AstraZeneca, η οποία σύμφωνα με το πρωτόκολλο της κλινικής δοκιμής προβλεπόταν να διαρκέσει 790 ημέρες, διακόπηκε μετά από μόλις 60 ημέρες. Παρά την επίσημη αναγνώριση από τα αμερικανικά Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (National Institutes of Health, ΝΙΗ) της σχέσης του εμβολίου με την υπόθεσή της, ο καθηγητής Έρικ Ρούμπιν, αρχισυντάκτης του NEJM, αρνήθηκε να δημοσιεύσει ένα διορθωτικό σημείωμα, προσθέτοντας ότι προώθησε στον κατασκευαστή του εμβολίου («τον μόνο αρμόδιο για τη διαχείριση των πηγαίων δεδομένων της κλινικής έρευνας») το ηλεκτρονικό μήνυμα με το οποίο η Ντρέσεν τού γνωστοποιούσε την ιστορία της.

Μια δεκατριάχρονη έφηβη, η Μάντυ ντε Γκαρέυ, η οποία έχαιρε απόλυτης υγείας όταν εντάχθηκε στο πρόγραμμα δοκιμών της Pfizer, βρίσκεται σήμερα καθηλωμένη σε αναπηρικό καροτσάκι και λαμβάνει τροφή μέσω ρινογαστρικού σωλήνα. Η κατάστασή της αποδόθηκε από τους υπεύθυνους των κλινικών δοκιμών σε ψυχολογικούς παράγοντες και συνεπώς δεν καταχωρίσθηκε σωστά ούτε στη δοκιμή ούτε στο άρθρο που δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 2021 στο NEJM (8). Ο Ντέιβιντ Χήλυ, ο φαρμακολόγος και ψυχίατρος που ανέλαβε την πραγματογνωμοσύνη για την περίπτωσή της, θεωρεί ότι η διάγνωση περί υστερίας «είναι παράλογη». Ο συγκεκριμένος καθηγητής θεωρεί ότι «κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, οι γιατροί χάνουν όλο και περισσότερο την ικανότητά τους να διαγνώσκουν τις τοξικές παρενέργειες των φαρμάκων και των εμβολίων. Αυτό οφείλεται κυρίως στην ολοένα εντεινόμενη εξειδίκευσή τους, που τους εμποδίζει να διακρίνουν τα πολυσυστημικά συμπτώματα, συχνά παρατηρούμενα στις περιπτώσεις τοξικότητας».

«Εδώ και τριάντα-σαράντα χρόνια, η βιομηχανία έχει την κακή συνήθεια να εξαφανίζει ορισμένες ενοχλητικές παρενέργειες από τις στατιστικές που προκύπτουν από τις κλινικές δοκιμές της και οι νέοι “εικονικοί” τρόποι οργάνωσης αυτών των δοκιμών διευκολύνουν την προσπάθειά της», καταγγέλλει ο Χήλυ, ένας από τους συγγραφείς μιας αξιοπρόσεκτης μελέτης του 2015 που συγκεκριμένα αποκάλυπτε την απόκρυψη, σε μια κλινική μελέτη του 2001 (9), του διπλασιασμού, έως και τριπλασιασμού, του κινδύνου αυτοκτονίας των εφήβων όταν λαμβάνουν την αντικαταθλιπτική ουσία παροξετίνη. Στις κλινικές δοκιμές για τα εμβόλια κατά της Covid-19, οι εθελοντές παρακολουθούνταν μέσω μιας εφαρμογής που όφειλε να καταγράφει τις ανεπιθύμητες ενέργειες. Στην πράξη όμως, μπορούσαν να επιλέξουν μόνο από έναν κατάλογο με ήπιες παρενέργειες (πυρετός, πόνος στο σημείο της ένεσης, πονοκέφαλος κ.λπ.). Για να αναφέρει κάποιος μια παρενέργεια που δεν περιεχόταν στον κατάλογο, έπρεπε να δοκιμάσει να επικοινωνήσει με το κέντρο. Η Ντρέσεν, που είχε καταγραφεί ως αποχωρήσασα από τη δοκιμή, ουσιαστικά είχε αποκλειστεί από αυτή τη δυνατότητα, καθώς η εφαρμογή της είχε απενεργοποιηθεί εξ αποστάσεως.

Παρατυπίες σε υπεργολάβο της Pfizer

Εξάλλου, οι συγκεκριμένες δοκιμές είχαν διασπαρεί σε πολλά κέντρα διάφορων χωρών. Οι «πολυκεντρικές» κλινικές δοκιμές αυτού του τύπου καταφεύγουν συνήθως σε ένα αλυσιδωτό σύστημα υπεργολάβων, το οποίο βλάπτει τη διαφάνεια ολόκληρης της διαδικασίας. Έτσι, ο αριθμός των κέντρων που εμπλέκονταν στις δοκιμές της Pfizer σε αμερικανικό έδαφος ανερχόταν σύμφωνα με τις πηγές μεταξύ 135 και 153. Ούτε οι υπεύθυνοι των κέντρων για την παρακολούθηση των συμμετεχόντων ούτε οι διευθυντές κέντρου διαθέτουν συνολική εικόνα, κάτι που επιτρέπει στον παραγγελιοδότη της δοκιμής να επιλέγει τα δεδομένα που επιθυμεί να γνωστοποιήσει. Ολοένα συχνότερα, δεν ανακοινώνεται κανένα αποτέλεσμα, κατά παραβίαση των νομικών υποχρεώσεων των κατασκευαστών. Έτσι, ένας έλεγχος της Γενικής Επιθεώρησης του αμερικανικού υπουργείου Υγείας αποκάλυψε ότι, από τις πρόσφατες τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές που είχαν χρηματοδοτηθεί από το ΝΙΗ (τον μεγαλύτερο χρηματοδότη παγκοσμίως σε αυτόν τον τομέα), περισσότερες από τις μισές δεν είχαν δημοσιεύσει αποτελέσματα μέσα στο έτος που ακολούθησε την αποπεράτωσή τους, αδιαφορώντας για τις νόμιμες υποχρεώσεις τους (The-scientist.com, 18 Αυγούστου 2022).

Στις 25 Σεπτεμβρίου 2020, η Μπρουκ Τζάκσον, τότε περιφερειακή διευθύντρια της Ventavia, υπεργολάβου της τεξανικής εταιρείας Icon, η οποία με τη σειρά της ήταν υπεργολάβος της Pfizer και επιφορτισμένη με τη διεξαγωγή ενός μέρους των κλινικών δοκιμών του εμβολίου mRNA, κάλεσε τον αμερικανικό Ομοσπονδιακό Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) για να καταγγείλει μια σειρά σοβαρών παρατυπιών που είχε διαπράξει ο εργοδότης της: πλαστογραφήσεις δεδομένων, παραλείψεις στην ψύξη των εμβολίων, άρση του τυφλού χαρακτήρα της κλινικής δοκιμής. Το τελευταίο σημαίνει ότι οι συμμετέχοντες ή το προσωπικό γνώριζαν ποιος είχε λάβει το φαρμακευτικό προϊόν και ποιος το εικονικό φάρμακο –κάτι που ακυρώνει την ίδια την αρχή του «διπλά τυφλού» χαρακτήρα της κλινικής δοκιμής. Την ίδια την ημέρα που η Τζάκσον σήμανε τον συναγερμό, απολύθηκε από τη Ventavia. Στις 8 Ιανουαρίου 2021, προσέφυγε στο ομοσπονδιακό δικαστήριο του Μπώμοντ του Τέξας μέσω μιας ειδικής διαδικασίας που επιτρέπει σε ιδιώτες να ασκούν αγωγές σε επιχειρήσεις στο όνομα του αμερικανικού κράτους. Μας εξομολογήθηκε ότι η υπόθεσή της δεν περιμένει να εκδικαστεί πριν από την άνοιξη του 2024. Έκτοτε, η Pfizer έχει αναθέσει υπεργολαβικά στη Ventavia άλλες τέσσερις κλινικές δοκιμές για εμβόλια.

Για όλα αυτά τα ζητήματα, ζητήσαμε την άποψη των ρυθμιστικών αρχών και φορέων που έχουν αρμοδιότητα στη γαλλική επικράτεια. Ούτε ο Εθνικός Οργανισμός Ασφάλειας των Φαρμάκων και των Προϊόντων Υγείας (ANSM) ούτε o ευρωπαϊκός EMA μας απάντησαν. Η Ντομινίκ Λε Γκυλυντέκ, πρόεδρος της Ανώτατης Αρχής Υγείας (HAS), υπογράμμισε ότι η συγκεκριμένη ανεξάρτητη αρχή είχε προχωρήσει ανά τακτά χρονικά διαστήματα στη διαφοροποίηση των συστάσεών της υπό το πρίσμα των νέων δεδομένων. Όσον αφορά τις ανεπιθύμητες ενέργειες, αναγνωρίζει «την ύπαρξή τους και τα μειωμένα επίπεδα δήλωσής τους στη Γαλλία, τα οποία συνδέονται με μια τιμωρητική και αποσταθεροποιητική κουλτούρα που λειτουργεί στους γιατρούς ως αντικίνητρο για την αναφορά τους». Και προσθέτει: «Ανεξαρτήτως φαρμάκου, η HAS ενθαρρύνει εμφατικά τους επαγγελματίες της υγείας να δηλώνουν τέτοια περιστατικά. Γενικότερα, κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης, αφιερώσαμε εξαιρετικά πολύ χρόνο στην επικοινωνία σχετικά με τα τεστ, τα εμβόλια και τις θεραπείες, μέσω συνεντεύξεων Τύπου και “σύντομων απαντήσεων” που δημοσιεύονταν στην ιστοσελίδα μας και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης». Για τη Λε Γκυλυντέκ, «είναι φυσιολογικό να αναλαμβάνει η βιομηχανία την έρευνα, αφού εκείνη αντλεί τα οφέλη από την πώληση των προϊόντων της. Ωστόσο, το νομοθετικό πλαίσιο που διέπει τις κλινικές δοκιμές και τους ελέγχους στους οποίους υπόκεινται είναι ρητό και πολύ ακριβές».

Όμως, μια έρευνα που δημοσιεύτηκε στις 16 Νοεμβρίου 2022 στο «British Medical Journal» αποκαλύπτει την ύπαρξη σημαντικών κενών στους ελέγχους των κλινικών δοκιμών στις ΗΠΑ, που συνοδεύονται από έλλειμμα διαφάνειας (10). Η ίδια επιθεώρηση είχε ενδιαφερθεί, τον Ιούνιο του 2022, για το μερίδιο του προϋπολογισμού των υγειονομικών οργανισμών που εξαρτάται από τη χρηματοδότηση της φαρμακευτικής βιομηχανίας (89% για τον ΕΜΑ, 65% για τον FDA), προκειμένου να υπογραμμίσει τους κινδύνους που αυτός ο παράγοντας εγκυμονεί για την ανεξαρτησία τους.

Διαφάνεια για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης

Όλες οι προσπάθειες με στόχο να υποχρεωθούν οι φαρμακευτικές εταιρείες να δώσουν στη δημοσιότητα το σύνολο των δεδομένων που προέκυψαν από τις κλινικές δοκιμές έχουν αποτύχει. Τον Αύγουστο του 2021, μια διεθνής ομάδα ερευνητών ζήτησε, επικαλούμενη τον αμερικανικό νόμο περί πρόσβασης στην πληροφόρηση, να λάβει γνώση των δεδομένων βάσει των οποίων ο FDA είχε αδειοδοτήσει το εμβόλιο της Pfizer. Ο Οργανισμός, που είχε χρειαστεί 108 ημέρες για να εξετάσει αυτά τα δεδομένα, ζήτησε από τον Τεξανό ομοσπονδιακό δικαστή να ορίσει προθεσμία… 75 ετών πριν κοινοποιηθούν. Ο δικαστής έδωσε προθεσμία οκτώ μηνών. Τα έγγραφα, που έχουν αρχίσει να αναλύονται, δείχνουν ιδίως ότι ο Λευκός Οίκος άσκησε πιέσεις προκειμένου να επισπευστεί η κατεπείγουσα αδειοδότηση, παρά το γεγονός ότι αποτελούσε ήδη αντικείμενο μιας εξαιρετικά ταχείας διαδικασίας. «Μπορούμε να είμαστε και υπέρ των εμβολίων για την Covid-19 και υπέρ της διαφάνειας: η κατάργηση όλων των περιορισμών και η πρόσβαση στα πηγαία δεδομένα είναι σήμερα απαραίτητη προκειμένου να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη», επιχειρηματολογούσε τον περασμένο Αύγουστο ο Βρετανός καρδιολόγος Ασίμ Μαλχότρα, ειδικός σε ζητήματα δημόσιας υγείας (11).

«Στις ΗΠΑ, ο FDA ενέκρινε τον Ιούνιο την επείγουσα αδειοδότηση του εμβολιασμού των παιδιών από την ηλικία των 6 μηνών, με βάση κλινικές δοκιμές όπου τίποτα δεν είναι εντάξει», εκφράζει τη λύπη της η Μισάλ-Τεϊτελμπώμ. «Οι προδιαγραφές αποτελεσματικότητας είχαν αναθεωρηθεί αισθητά προς τα κάτω. Θα ήταν πιο λογικό να ενισχυθούν, δεδομένου ότι αυτή η ηλικιακή ομάδα κινδυνεύει λιγότερο από την Covid. Επιπλέον, το κυριότερο κριτήριο αξιολόγησης στηρίζεται στην “ισοδύναμη ανοσογονικότητα”, μια έννοια που έκανε την εμφάνισή της τον Ιούνιο του 2021 σε μια διεθνή συνάντηση των υγειονομικών ρυθμιστικών αρχών και που ποτέ πριν δεν είχε χρησιμοποιηθεί για να επιβεβαιώσει την αποτελεσματικότητα ενός εμβολίου. Αυτό σημαίνει ότι υποθέτουμε πως ένα επίπεδο αντισωμάτων που εξασφαλίζει προστασία απέναντι σε λοιμώξεις ή σε σοβαρές μορφές της νόσου, σε μια συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα και απέναντι σε μια συγκεκριμένη παραλλαγή του ιού, θα προσφέρει την ίδια προστασία σε μια άλλη ηλικιακή ομάδα απέναντι σε μια άλλη παραλλαγή του ιού. Είναι παράλογο, πρόκειται για το σημείο μηδέν της επιστήμης και των κανονιστικών ρυθμίσεων.»

Κατά τη γνώμη της, τα παιδιά, οι έφηβοι και οι νεαροί ενήλικες με καλή υγεία έχουν δυσμενή σχέση ατομικού οφέλους-κινδύνου όσον αφορά τα συγκεκριμένα εμβόλια, κάτι που καθιστά τη χορήγησή τους αντιδεοντολογική. Ενάντια στη γνώμη πολλών συναδέλφων του, ο καθηγητής Ερίκ Κωμ, περιζήτητος στα γαλλικά μέσα ενημέρωσης την περίοδο κορύφωσης της πανδημίας, προχωράει ακόμα περισσότερο: «Σε ατομικό επίπεδο και με τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα, θα έλεγα ότι η ηλικία κατά την οποία η σχέση οφέλους-κινδύνου είναι θετική υπέρ αυτών των εμβολίων αρχίζει μετά τα 60-65 έτη, εάν βεβαίως δεν υπάρχει συννοσηρότητα [άλλα υποκείμενα νοσήματα]». Ο πρώην διευθυντής του τμήματος λοιμωδών νοσημάτων του παρισινού νοσοκομείου Πιτιέ-Σαλπετριέρ, ο οποίος σήμερα ασκεί τα καθήκοντά του στο νοσοκομείο Οτέλ-Ντιέ, αφιέρωσε ένα βιβλίο στα σφάλματα που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας (12). Διαπιστώνει ότι «οι αποκλίνουσες φωνές γρήγορα εκδιώχθηκαν από τα όργανα λήψης αποφάσεων. Μεταξύ άλλων, θα έπρεπε να είχαμε αρνηθεί το υγειονομικό διαβατήριο».

Ο καθηγητής Ντόσι υπενθυμίζει ότι εισηγήθηκε τα εμβόλια να κυκλοφορήσουν «με πλήρη διαφάνεια όσον αφορά την επιστημονική γνώση»: «Δεν διαθέταμε καμία εγγύηση ασφάλειας ούτε και αποτελεσματικότητας, ενώ συνέχιζαν να υπάρχουν αρκετές αβεβαιότητες γύρω από αυτά. Οι κυβερνήσεις [καθώς και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, ΠΟΥ] τα είχαν χαρακτηρίσει “ασφαλή και αποτελεσματικά”, τη συνήθη διατύπωση για την κυκλοφορία φαρμάκων στην αγορά με τη συμβατική διαδικασία. Από εκείνη τη στιγμή, ο μαζικός εμβολιασμός μετατράπηκε σε μία από εκείνες τις πολιτικές που η ίδια τους η έκταση αποκλείει την εξέταση του ενδεχομένου αποτυχίας». Από την πλευρά της, η διαδικτυακή επιθεώρηση «European Scientist» απευθύνει έκκληση ώστε να γίνει διάκριση μεταξύ της υπεράσπισης των εμβολίων κατά της Covid-19 και του υποχρεωτικού εμβολιασμού. Ζητά επίσης την πλήρη δημοσιοποίηση των ανεπεξέργαστων δεδομένων, κατ’ αυτήν το μοναδικό μέσο για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης του κοινού απέναντι στις υγειονομικές αρχές.

Στις 25 Οκτωβρίου 2022, η «British Medical Journal» θεωρούσε λυπηρό το γεγονός ότι ο FDA χρειάστηκε περισσότερο από έναν χρόνο για να μελετήσει τέσσερις ενδείξεις σοβαρών παρενεργειών που παρατηρήθηκαν σε ηλικιωμένα άτομα όταν τους χορηγήθηκε το εμβόλιο της Pfizer: έμφραγμα του μυοκαρδίου, διάχυτη ενδοαγγειακή πήξη, άνοση θρομβοπενία και πνευμονική εμβολή. Η επιθεώρηση επισημαίνει ότι, κατά τη διάρκεια όλου αυτού του χρονικού διαστήματος, ο FDA δεν εξέδωσε καμία προειδοποίηση, ούτε προς τους γιατρούς ούτε προς το ευρύ κοινό. Σε ιστοσελίδες όπως η Realnotrare.com βρίσκουμε δεκάδες μαρτυρίες ατόμων που δηλώνουν ότι υποφέρουν από παρενέργειες μετά τον εμβολιασμό τους, μερικές φορές σοβαρότατες –ανάμεσά τους και οι περιπτώσεις των Ντρέσεν και ντε Γκαρέυ. Οι περισσότεροι διηγούνται ότι βρίσκονται αντιμέτωποι με έναν τοίχο ιατρικής άρνησης και συχνά με μια «ψυχιατρικοποίηση»: τα συμπτώματά τους αποδίδονται στο άγχος, στην κατάθλιψη κ.λπ.

Ένας δικηγόρος από τη Μασσαλία, ο Ερίκ Λανζαρόν, που διαβεβαιώνει ότι εκπροσωπεί 300 θύματα παρενεργειών των εμβολίων mRNA, έχει ασκήσει αρκετές αγωγές για λογαριασμό τους. Όπως αναφέρει, «τα θύματα καταφεύγουν συχνά σε εμένα αφού προηγουμένως έχουν απευθυνθεί στον Εθνικό Οργανισμό Αποζημίωσης Ιατρικών Ατυχημάτων, Ιατρογενών Παθήσεων και Ενδονοσοκομειακών Λοιμώξεων (Oniam), είτε επειδή δεν τους απαντάει είτε επειδή αρνείται να τα αποζημιώσει επικαλούμενος ιδιαίτερα αμφισβητήσιμη επιχειρηματολογία, συνήθως μετά την αξιολόγηση του φακέλου τους από εμπειρογνώμονες με σύγκρουση συμφερόντων. Απορρίπτει επίσης συστηματικά τις παρενέργειες που δεν συμπεριλαμβάνονται στην επιστημονική βιβλιογραφία, τη στιγμή που δεν διαθέτουμε αρκετή χρονική απόσταση από αυτά τα εμβόλια για να είμαστε σε θέση να αποκλείσουμε οποιαδήποτε αιτιότητα». Όταν απευθυνθήκαμε στον Oniam, δεν λάβαμε απάντηση στις ερωτήσεις μας. Η έκθεσή του για το 2021 αναφέρει τρεις αποζημιώσεις σε σύνολο 243 αιτημάτων.

Μετά από ένα κείμενο συλλογής υπογραφών, το γαλλικό Γραφείο του Κοινοβουλίου για την Αξιολόγηση των Επιστημονικών και των Τεχνικών Επιλογών (Opecst) ξεκίνησε τον Μάρτιο του 2022 μια διαβούλευση για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων. Μεγάλο μέρος των ακροάσεων πραγματοποιήθηκε κεκλεισμένων των θυρών, χωρίς να συνταχθεί απολογισμός τους. Στην «έκθεση προόδου», δημοσιευμένη τον Ιούνιο, δίνεται πολύς χώρος στην έκφραση ικανοποίησης για τη λειτουργία του γαλλικού συστήματος φαρμακοεπαγρύπνησης, ενώ γίνεται σύντομη αναφορά σε μαρτυρίες ασθενών για γιατρούς που αρνήθηκαν να αναφέρουν σε αυτό το σύστημα καταγραφής τις αντιδράσεις τους στο εμβόλιο. Αναγνωρίζει ωστόσο ότι η επικοινωνία των δημόσιων αρχών για τις παρενέργειες υπήρξε «πιο διακριτική» από εκείνη για την αναγκαιότητα εμβολιασμού.

«Ενθαρρύναμε τις αναφορές των ανεπιθύμητων ενεργειών», εξισορροπεί τις εντυπώσεις η Αννί-Πιερ Ζονβίλ-Μπερά, πρόεδρος του Γαλλικού Δικτύου Περιφερειακών Κέντρων Φαρμακοεπαγρύπνησης (CRPV), «κυρίως έχοντας βάλει στο κάτω μέρος της σελίδας του εγγράφου που χορηγούσαμε στους εμβολιασμένους τον σύνδεσμο στον οποίο έπρεπε να αναφέρουν τις παρενέργειες. Τα CRPV πραγματοποίησαν μέσα σε έναν χρόνο δραστηριότητα αντίστοιχη με εκείνη μιας πενταετίας. Η δουλειά μας είναι να εντοπίζουμε νέες παρενέργειες, η ποσοτικοποίηση του κινδύνου επέλευσής τους εμπίπτει στην αρμοδιότητα της φαρμακοεπιδημιολογίας».

Σύμφωνα με τις «κριτικές φωνές» που επίσης κατέθεσαν στον Opecst, ένα μέρος του προϋπολογισμού για τις εκστρατείες υπέρ του εμβολιασμού θα έπρεπε να είχε διατεθεί για τις παρενέργειες και για το σύστημα αναφοράς τους. Η ιολόγος Ορ Σωνιέ εισηγείται ένα σύστημα «ενεργού καταγραφής», αντίστοιχου με την αμερικανική εφαρμογή V-safe. Ο Opecst παραλείπει να αναφέρει το γεγονός ότι τα συστήματα παθητικής φαρμακοεπαγρύπνησης δεν «πιάνουν» το 82% έως το 98% των παρενεργειών, σύμφωνα με την Ιατρική Ακαδημία.

«Εφόσον στις μαζικές εκστρατείες επικοινωνίας, όπως και στα ηλεκτρονικά μηνύματα με τα οποία η Γενική Διεύθυνση Υγείας κατακλύζει τους επαγγελματίες της υγείας, δεν αναφέρονταν οι ανεπιθύμητες ενέργειες και ο τρόπος αναφοράς τους, οι δημόσιες αρχές δεν ενημέρωσαν με έντιμο τρόπο», καταγγέλλει ο καθηγητής Φρανσουά Αλά. «Για παράδειγμα, υποβαθμίστηκε η σημασία των μυοκαρδίτιδων, καθώς χαρακτηρίζονταν συστηματικά ως “ελαφράς μορφής”, τη στιγμή που μπορούσαν να απαιτήσουν νοσηλεία και αλλαγή στον τρόπο ζωής του ασθενούς για διάστημα αρκετών εβδομάδων. Το σύνθημα “Όλοι εμβολιασμένοι, όλοι προστατευμένοι” αποτελεί ψευδή είδηση με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Το εμβόλιο δεν προστατεύει από την μετάδοση του ιού σε άλλους. Η γενίκευση του εμβολιασμού στον ενήλικο πληθυσμό και στη συνέχεια στους εφήβους, σε συνδυασμό με την υιοθέτηση αυστηρών μέτρων περιορισμού των ατομικών ελευθεριών, δεν στηριζόταν στις συνήθεις επιστημονικές βάσεις». Ο γιατρός εκφράζει τη λύπη του για το γεγονός ότι επικράτησε «μια βούληση να ενισχυθεί το αίσθημα ότι είμαστε ευάλωτοι» και ότι προτάθηκε «μια επιλογή βασισμένη στον φόβο», σε συνδυασμό με την απουσία διαλόγου. Σε ένα πρόσφατο τομίδιο που συνυπογράφει με την φιλόσοφο Μπάρμπαρα Στίγκλερ, καταγγέλλει την ύπαρξη κλειστών κύκλων συγκεκριμένων ατόμων και την ευνοιοκρατία στο εσωτερικό θεσμών που συμβουλεύουν, επικυρώνουν και στη συνέχεια αυτοαξιολογούνται (13).

«Η γαλλική κυβέρνηση επέλεξε να χρησιμοποιήσει τις πλέον κινδυνολογικές προβλέψεις, έφτασε ακόμα και στο σημείο να τις επιδεινώσει όταν αυτό την συνέφερε, κυρίως τη στιγμή της υιοθέτησης του υγειονομικού διαβατηρίου», βεβαιώνουν οι Μαξίμ Λανζεβέν και Τομά Σταρκ, δημιουργοί της κριτικής ιστοσελίδας Covid Scenarios, που επικεντρώνεται στη χρήση των μοντελοποιήσεων δεδομένων. «Οι μοντελοποιήσεις που δόθηκαν στη δημοσιότητα εξαρτώνταν από το μήνυμα που ήθελαν να περάσουν, κάτι που δημιουργεί προβλήματα όσον αφορά την πνευματική εντιμότητα. Στον λόγο του τον Νοέμβριο του 2020 για την αναγγελία της δεύτερης δέσμης περιοριστικών μέτρων, ο Εμμανουέλ Μακρόν δήλωνε πως “ό,τι και να κάνουμε”, θα έχουμε 9.000 άτομα στην εντατική στα μέσα Νοεμβρίου. Όμως, η έκθεση του Ινστιτούτου Παστέρ διόλου δεν ανέφερε κάτι τέτοιο. Στην πραγματικότητα, αυτός ο αριθμός ήταν δύο φορές χαμηλότερος» (14).

«Οι αυταρχικές πολιτικές έβλαψαν σημαντικά την αποδοχή του εμβολιασμού γενικότερα, αλλά και την ψυχική υγεία του πληθυσμού: πλέον, το ένα τρίτο του γαλλικού πληθυσμού δηλώνει “κυριευμένο από άγχος” ή “σε κατάθλιψη”, σύμφωνα με το Santé publique en France», προσθέτει η Αλά. Η συνταγογράφηση ψυχοτρόπων φαρμάκων αυξήθηκε με ραγδαίους ρυθμούς, σύμφωνα με την ένωση επιστημονικού συμφέροντος Epi-Phare: συγκεκριμένα, την περίοδο Μαρτίου 2020-Απριλίου 2021, παρατηρήθηκε μια αύξηση της κατανάλωσης αγχολυτικών κατά 3,4 εκατομμύρια δόσεις. Η Συνήγορος του Πολίτη ζήτησε δύο φορές την εκπόνηση ενός επείγοντος σχεδίου δράσης για την ψυχική υγεία των νέων.

Αυτολογοκρισία των δημοσιογράφων

Παράλληλα, αυξήθηκε το ειδικό βάρος των φαρμακευτικών εταιρειών σε όλα τα πεδία της δημόσιας υγείας. Ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα: τα στελέχη που ενσωματώθηκαν στις νέες γενιές εμβολίων κατά της Covid δεν επιλέχθηκαν από τον ΠΟΥ, αλλά από τους κατασκευαστές των εμβολίων. Και, στα τέλη Αυγούστου, η «Wall Street Journal» αποκάλυψε ότι ο FDA θα αρκεστεί στις μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί σε ποντίκια προκειμένου να αδειοδοτήσει τις «επικαιροποιημένες» εκδοχές της αναμνηστικής δόσης του εμβολίου mRNA. Ακόμα και αυτά τα δεδομένα από τις δοκιμές σε ζώα δεν δόθηκαν στη δημοσιότητα, σύμφωνα με την επιθεώρηση «Science» (15), η οποία διευκρίνιζε ότι η Pfizer είχε αρκεστεί να παρουσιάσει στον FDA τον περασμένο Ιούνιο τα «προκαταρκτικά αποτελέσματα» για οκτώ τριπλά εμβολιασμένα ποντίκια. Οι κλινικές μελέτες ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο και θα χρησιμεύσουν για την εξασφάλιση πλήρους άδειας διάθεσης των εμβολίων στην αγορά, καθώς ο FDA έχει για την ώρα παράσχει μονάχα μια άδεια κατεπείγουσας χρήσης.

«Τα μέσα ενημέρωσης λειτούργησαν κινδυνολογικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ενώ ταυτόχρονα επιδίωξαν με κάθε τίμημα να καθησυχάσουν τον πληθυσμό σε σχέση με τα εμβόλια», εκτιμά η Μισάλ-Τεϊτελμπώμ. «Μέσα στη γενική αίσθηση παγώματος από την πανδημία, οι επιστημονικές βάσεις των αποφάσεων των υγειονομικών αρχών αμφισβητήθηκαν ελάχιστα και οι δημοσιογράφοι αυτολογοκρίθηκαν σε μεγάλο βαθμό, αντιμετωπίζοντας τα εμβόλια σαν κάτι ιερό, υπεράνω κριτικής. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι σφοδρότερες κριτικές, και όχι πάντα τεκμηριωμένες, προέρχονταν από την άκρα Δεξιά, κάτι που είχε παραλυτική επίδραση: έτσι, κάθε κριτική κατέληξε να θεωρείται αναξιόπιστη.»

Η υπόθεση Ventavia, που αποκαλύφθηκε από το «British Medical Journal», ελαχιστοποιήθηκε. Το Facebook χαρακτήρισε το άρθρο ως «παραπληροφόρηση», αναγκάζοντας τον αρχισυντάκτη της επιθεώρησης να απευθύνει στον ιδρυτή του κοινωνικού δικτύου Μαρκ Ζούκερμπεργκ ανοιχτή επιστολή όπου κατήγγελλε τον «ανακριβή, ανεπαρκή και ανεύθυνο» τρόπο επαλήθευσης των πληροφοριών (16). Αναμφίβολα, το αποκορύφωμα ήταν όταν το Twitter απέκλεισε την Άλεξ Γκούτενταγκ, τη δημοσιογράφο από την Καλιφόρνια που είχε δημοσιεύσει πληροφορίες για τις δοκιμές των εμβολίων mRNA σε παιδιά. Ο λογαριασμός της αποκαταστάθηκε όταν η πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης συνειδητοποίησε ότι αυτά τα δεδομένα προέρχονταν… από ένα δελτίο Τύπου της Pfizer.

Ariane Denoyel

Δημοσιογράφος και συγγραφέας του "Génération zombie, enquête sur le scandale des antidépresseurs", Fayard, Παρίσι, 2021

μετάφραση: Βασίλης Παπακριβόπουλος

(1) Angelo Maria Pezzullo, Cathrine Axfors, Despina G. Contopoulos-Ioannidis, Alexandre Apostolatos και John P.A. Ioannidis, «Age-stratified infection fatality rate of Covid-19 in the non-elderly population», «Environmental Research», τόμος 216, Elsevier, Άμστερνταμ, Ιανουάριος 2023.

(2) John P.A. Ioannidis, «Factors influencing estimated effectiveness of Covid-19 vaccines in nonrandomised studies», BMJ Evidence-Based Medicine, Λονδίνο, 25 Μαρτίου 2022.

(3) Δοκιμές που πραγματοποιούνται με πολλές ομάδες, επιλεγμένες με τυχαίο τρόπο, οι οποίες λαμβάνουν διαφορετικές θεραπείες προκειμένου να αποδειχθεί το θεραπευτικό αποτέλεσμα.

(4) Ευρωπαϊκή Ένωση, Νορβηγία, Ισλανδία και Λιχτενστάιν.

(5) «Covid-19 vaccines safety update», ΕΜΑ (Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων), Άμστερνταμ, 8 Δεκεμβρίου 2022.

(6) Joseph Fraiman και άλλοι, «Serious adverse events of special interest following mRNA Covid-19 vaccination in randomized trials in adults», «Vaccine», τόμος 40, τ. 40, Elsevier, 22 Σεπτεμβρίου 2022.

(7) Ann R. Falsey και άλλοι, «Phase 3 safety and efficacy of AZD1222 (ChAdOx1 nCoV-19) Covid-19 vaccine», «New England Journal of Medicine», Βοστώνη, 29 Σεπτεμβρίου 2021.

(8) Robert W. Frenck και άλλοι, «Safety, immunogenicity, and efficacy of the BNT162b2 Covid-19 vaccine in adolescents», «New England Journal of Medicine», 15 Ιουλίου 2021.

(9) Joanna Le Noury και άλλοι, «Restoring study 329: efficacy and harms of paroxetine and imipramine in treatment of major depression in adolescence», «British Medical Journal», τόμος 351, Λονδίνο, 16 Σεπτεμβρίου 2015.

(10) Maryanne Demasi, «FDA oversight of clinical trials is “grossly inadequate”, say experts», «British Medical Journal», τόμος 379, 16 Νοεμβρίου 2022.

(11) Aseem Malhotra, «Being pro-Covid 19 vaccines and pro-transparency are not mutually exclusive – ending all mandates globally and accessing the raw data is now essential to restore trust», European Scientist, 16 Αυγούστου 2022, www.europeanscientist.com.

(12) Éric Caumes, Urgence sanitaire, Robert Laffont, Παρίσι, 2020.

(13) François Alla και Barbara Stiegler, Santé publique année zéro, Gallimard, συλλογή «Tracts», Παρίσι, 2022. Μια κριτική αυτού του έργου δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα AOC: Daniel Benamouzig, François Bourdillon, Mélanie Heard, Florence Jusot και Frédéric Sawicki, «La santé publique a-t-elle besoin de telles sciences sociales?», 28 Ιουνίου 2022, www.aoc.media.

(14) Βλ. https://evaluation-modelisation-covid.github.io/france, καθώς και τον λογαριασμό Covid Scenarios στο Twitter.

(15) Gretchen Vogel, «Omicron booster shots are coming – with lots of questions», «Science», Ουάσιγκτον, 30 Αυγούστου 2022.

(16) Paul D. Thakker, «Covid-19: Researcher blows the whistle on data integrity issues in Pfizer’s vaccine trial», «British Medical Journal», τόμος 375, 17 Δεκεμβρίου 2021.

Διαβάστε περισσότερα

Ανοχή σημαίνει ενοχή

 

Μήπως έχουμε κι εμείς μερίδιο ευθύνης για την κατάσταση της κοινωνίας, με τις επιλογές μας ίσως; Στο σαγηνευτικό χορό της Σαλώμης, που «τα πέπλα της γδύνεται», για να μας παραπλανήσει ότι ο κόσμος, ο εικονικός, στις οθόνες μας, της τηλεόρασης με τα λαμπρά σώου και του διαδικτύου, είναι όμορφος, μήπως θα πρέπει να αντισταθούμε, να δούμε με νέο μάτι τις επιλογές μας, να διορθώσουμε το σύστημα και να μην μένουμε με τη δικαιολογία ότι τίποτα δεν αλλάζει, αφού για όλα φταίει το «σύστημα», να ζητήσουμε περισσότερη υπευθυνότητα από εκείνους που αναλαμβάνουν την τύχη μας; Να συνειδητοποιήσουμε ότι το «σύστημα» εμείς το συντηρούμε, ανοχή σημαίνει ενοχή.

• του Παναγιώτη Χαλούλου

---

Σχήμα λόγου, Συγκάτοικοι είμαστε όλοι στην τρέλα [Στιχουργός: Τριπολίτης Κώστας, 1986]

Ο λόγος δεν έχει λόγο να λέγεται
 το λόγο αυτό εγώ τον σεβάστηκα
 και να που η Τροία ακόμη καίγεται
 και να ο Αδόλφος υψώνει τη σβάστικα

 Νίκη, νίκη, νίκη 

Συγκάτοικοι είμαστε όλοι στην τρέλα
 κι εγώ δεν έχω για νοίκι
 φορούσε μαύρο νυφικό η περσινή μας η κοπέλα
 κι ο λόγος αυτός τής ανήκει.

 Ο λόγος δεν έχει λόγο να υψώνεται
 ο λόγος ωμή τροφή για τους κόρακες
 και να που η Ρώμη ακόμη σώνεται
 και να οι Αννίβες με τρύπες στους θώρακες

 Νίκη, νίκη, νίκη 

Ο λόγος σαπίζει καταναλώνεται
στο λόγο αυτό κουβέντα δε γίνεται
και να που ο Οιδίποδας τυφλώνεται
και να η Σαλώμη τα πέπλα της γδύνεται

Νίκη, νίκη, νίκη

 Συγκάτοικοι είμαστε όλοι στην τρέλα
κι εγώ δεν έχω για νοίκι
φορούσε μαύρο νυφικό η περσινή μας η κοπέλα
κι ο λόγος αυτός τής ανήκει.

---

Πριν από κάποια χρόνια, ακούγοντας το πασίγνωστο τραγούδι στο ραδιόφωνο του αυτοκινήτου, επιστρέφοντας από το σχολείο του γιου μου, δέχτηκα την απορία του έφηβου μαθητή, τι νόημα έχει αυτό που ακούμε, καθόσον του φαίνονταν ακατανόητοι οι στίχοι, ενώ ως τραγούδι του άρεσε.

Προσπαθώ τώρα να ανακαλέσω από τη μνήμη όσα ευθύς αμέσως σκέφτηκα και ανέφερα κάνοντας εκείνη τη στιγμή αυθόρμητα ανάλυση των στίχων δίνοντας νόημα στους στίχους που φαίνονται σουρεαλιστικοί στον ανυποψίαστο, συμπληρώνοντας τις σκέψεις εκείνες και με άλλα, μεταγενέστερα, δεδομένα.

Ήταν η εποχή που δρούσε σχεδόν ανενόχλητη η «Χρυσή Αυγή» εναντίον κυρίως μεταναστών, με σοβαρές επιθέσεις και νεκρούς ήδη, θύματά της.

Σε μια εποχή με τέτοια παράλογα φαινόμενα, που επιστρέφουν τον κόσμο μας σε σκοτεινές εποχές, ίσως «ο λόγος δεν έχει λόγο να λέγεται». Ο λόγος ως λογική θα έπρεπε να διέπει τη σύγχρονη κοινωνία μας, τη λογοκρατούμενη, σε σύγκριση με παλιές εποχές, που θα χαρακτηρίζαμε ως βάρβαρες, παράλογης βίας, αδικίας και καταπίεσης, για παράδειγμα εποχές φασισμού, εμφύλιου, της τελευταίας δικτατορίας… Και να, που, αντίθετα από όσα νομίζαμε, οι βάρβαροι γύρω μας υπάρχουν – ποτέ δεν έλειψαν – μόνο που έχουν νέα προσωπεία κι εμείς δεν τους αναγνωρίζουμε, πολλές φορές τους δημιουργούμε και τους τρέφουμε με την ανοχή μας· ανοχή σημαίνει ενοχή… Έτσι η κοινωνία για πολλά, δυστυχώς χρόνια, ανέχτηκε τη δράση μιας εγκληματικής οργάνωσης, μέχρι που της έδωσε δικαίωμα λόγου στη Βουλή, για να αντιδράσουμε, όταν πολλαπλασιάστηκαν τα εγκλήματά της («να ο Αδόλφος υψώνει τη σβάστικα»)!

Μήπως «η Τροία ακόμη καίγεται»;

Και μετά από αυτό λύθηκαν τα σοβαρά προβλήματα; Μήπως «η Τροία ακόμη καίγεται»; Δεν έφτιαξε η ζωή μας ούτε μετά τη δικτατορία και την επάνοδο της δημοκρατίας, πιο σωστής από την προδικτατορική-νόθα δημοκρατία. Καθημερινά πρέπει να επαγρυπνούμε, αυταρχισμός και βία καθημερινά επανεμφανίζονται, με διάφορες μορφές! Ας θυμηθούμε δολοφονίες της εποχής μας, με κίνητρα πολιτικά, όπως του καθηγητή Νίκου Τεμπονέρα (1991).

Ζήσαμε τον αυταρχισμό, και με θύματα, νεκρούς, από τα αστυνομικά όργανα, που δήθεν επιβάλλουν την «τάξη», ακόμα και αν δημιουργούν «αταξία», όταν επιτίθενται αναίτια σε πολίτες κάνοντας κατάχρηση εξουσίας, λόγω υπερβάλλοντος ζήλου ίσως. Την ήσυχη ζωή μας ταράσσουν συχνά δολοφονίες, με ιδιαίτερη εστίαση στις λεγόμενες «γυναικοκτονίες», κάποιες μάλιστα με ομαδικό λιντσάρισμα, όπως στην περίπτωση του Ζακ Κωστόπουλου…

«Συγκάτοικοι είμαστε όλοι στην τρέλα»

Στα πρόσφατα γεγονότα πάλι αισθανθήκαμε ότι, παρά την τεχνολογική πρόοδο, «Συγκάτοικοι είμαστε όλοι στην τρέλα», όταν με ένα τραγικό και αδικαιολόγητο για την ψηφιακή εποχή μας σιδηροδρομικό δυστύχημα μάθαμε πως δεν μας νοιάζονται, δεν μας προστατεύουν όσοι κόπτονται, υποτίθεται, για τη βελτίωση του κράτους και της κοινωνίας! Να διαπιστώνεις πως συγκατοικείς σε ένα κόσμο τρέλας, παραλογισμού και να αισθάνεσαι πως «δεν έχεις για νοίκι», δεν επιθυμείς να συγκατοικείς στην τρέλα αυτού του κόσμου! Πώς, λοιπόν, να μη δεχτείς ότι «φορούσε μαύρο νυφικό η περσινή μας η κοπέλα», οξύμωρο «σχήμα λόγου» (ο τίτλος του στιχουργήματος); Ο λόγος, λοιπόν, «ωμή τροφή για τους κόρακες», «Ο λόγος σαπίζει…»

Υπάρχει λύση ή βρισκόμαστε σε αδιέξοδο και σωτηρία δεν υπάρχει για τον κόσμο μας; Κατ’ αρχάς τι λέει επ’ αυτού το τραγούδι;

«και να που η Ρώμη ακόμη σώνεται
και να οι Αννίβες με τρύπες στους θώρακες
Νίκη, νίκη, νίκη»

Η Ρώμη βλέπει τη σωτηρία της στους διάτρητους θώρακες των εχθρών της, ο αντίπαλος είναι τρωτός!…

Ο Οιδίποδας, αφού γνώρισε την αλήθεια κι ένιωσε συμμέτοχος και υπεύθυνος στο κακό, τιμώρησε εαυτόν και «τυφλώθηκε». Τυφλώθηκε μεν, αλλά κατάφερε να «βλέπει» πλέον την αλήθεια, που αγνοούσε και ζούσε σε μια ψευδαίσθηση ευτυχισμένης ζωής.

Μήπως έχουμε κι εμείς μερίδιο ευθύνης για την κατάσταση της κοινωνίας, με τις επιλογές μας ίσως; Στο σαγηνευτικό χορό της Σαλώμης, που «τα πέπλα της γδύνεται», για να μας παραπλανήσει ότι ο κόσμος, ο εικονικός, στις οθόνες μας, της τηλεόρασης με τα λαμπρά σώου και του διαδικτύου, είναι όμορφος (για όλους; Όχι, βέβαια!), μήπως θα πρέπει να αντισταθούμε, να δούμε με νέο μάτι τις επιλογές μας, να διορθώσουμε το σύστημα και να μην μένουμε με τη δικαιολογία ότι τίποτα δεν αλλάζει, αφού για όλα φταίει το «σύστημα», να ζητήσουμε περισσότερη υπευθυνότητα από εκείνους που αναλαμβάνουν την τύχη μας; Να συνειδητοποιήσουμε ότι το «σύστημα» εμείς το συντηρούμε, ανοχή σημαίνει ενοχή, όπως γράφουμε στην αρχή!…

Διαβάστε περισσότερα

Χρηματοπιστωτική κατάρρευση, ένας διαρκής κίνδυνος για τη Δύση

 

Η πρόσφατη χρεωκοπία της καλιφορνέζικης Silicon Valley Bank συνοδεύεται από την εντύπωση πως όλα αυτά τα έχουμε ξαναδεί: χρηματιστήρια σε παράκρουση, εκκλήσεις για ηρεμία, διάσωση παράτολμων επενδυτών, υποσχέσεις για έρευνες σε βάθος… Μπορεί η πτώση της SVB να μην παρασύρει την υπόλοιπη οικονομία, όμως ένα πράγμα είναι σίγουρο: δεκαπέντε χρόνια μετά την πτώχευση της Lehman Brothers, τα πάντα θα μπορούσαν να επαναληφθούν.

Renaud Lambert, Frédéric Lemaire & Dominique Plihon   

Επιμένει σθεναρά μια πολιτική προσωπικότητα για κάτι προφανές; Είναι επειδή μάλλον αμφιβάλλει για αυτό. Επομένως, όταν ο Γάλλος υπουργός Οικονομίας και Οικονομικών Μπρυνό Λε Μερ εξηγούσε, στις 13 του περασμένου Μαρτίου, ότι «όλα πηγαίνουν καλά» για τις γαλλικές τράπεζες ύστερα από μια νέα τραπεζική πτώχευση στις ΗΠΑ, κατά πάσα πιθανότητα συνέβαλε ώστε να πειστούν οι παράγοντες του οικονομικού κόσμου να σπεύσουν προς τις σωσίβιες λέμβους.

Τρεις ημέρες νωρίτερα, οι ΗΠΑ βίωναν την πιο σημαντική τραπεζική κατάρρευση από το 2008: εκείνη της Silicon Valley Bank (SVB), ενός πιστωτικού ιδρύματος με εξειδίκευση στη χρηματοδότηση νεοφυών επιχειρήσεων (start-up). Μετά από ένα σαββατοκύριακο παζαρεμάτων στους κόλπους των αμερικανικών πολιτικών και νομισματικών αρχών, όλα τα βλέμματα στρέφονται προς το χρηματοπιστωτικό σύμπαν υπό τον φόβο ενός εφέ ντόμινο. Μπροστά στις κάμερες, ο Λε Μερ πασχίζει να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και γαλήνη. Ωστόσο, το βεβιασμένο μειδίαμα στο πρόσωπό του φανερώνει ένταση: «Ηρεμήστε!», λέει απότομα, απευθυνόμενος προς τους επενδυτές. «Ηρεμήστε και κοιτάξτε την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα είναι ότι το γαλλικό τραπεζικό σύστημα δεν έχει εκτεθεί. Δεν υπάρχει σύνδεση μεταξύ των καταστάσεων» στη Γαλλία και στην Αμερική. Και το στέλεχος της κυβέρνησης κατέληξε λέγοντας, σαν πυροσβέστης που η μάνικά του εκτοξεύει κηροζίνη: «Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος για τις γαλλικές τράπεζες».

Ενώ ένας άνεμος πανικού ταράζει τα Χρηματιστήρια σε ολόκληρο τον κόσμο, οι πολιτικοί ιθύνοντες προβάλλουν τις συνήθεις εξηγήσεις. Πρώτα απ’ όλα, η SVB δεν ήταν μια τράπεζα σαν τις άλλες. «Δεν ήταν η τυπική ατμόσφαιρα της Γουόλ Στριτ, με την τραχιά μπίζνες νοοτροπία “με σηκωμένα τα μανίκια”. Η εργασία στην SVB μάλλον έδινε την εντύπωση πως εργαζόσουν σε κάποια εταιρεία του τεχνολογικού τομέα παρά σε τράπεζα», εξηγεί ένας πρώην εργαζόμενος της εταιρείας στους «Financial Times» (1). Με άλλα λόγια, εφόσον η SVB αποτελούσε κομμάτι μιας κουλτούρας διαφορετικής από εκείνη των συνηθισμένων τραπεζών, οι δυσκολίες της σίγουρα θα αφήσουν αλώβητα τα υπόλοιπα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Φευ, τη στιγμή που δημοσιεύεται το άρθρο των «Financial Times», η πτώση της SVB έχει ήδη αναγκάσει την κεντρική ελβετική τράπεζα να επέμβει προκειμένου να εμποδίσει την κατάρρευση της Crédit Suisse —μιας πλήρως παραδοσιακής τράπεζας— προτού επιβληθεί η εξαγορά της από τον γίγαντα UBS.

Δεύτερος τρόπος εξήγησης της κρίσης: φέρεται να προέρχεται από την επιλήψιμη συμπεριφορά ατόμων –ατόμων μάλλον πολύ δυνατών, αφού στους ώμους τους σηκώνουν όλο το βάρος της ευθύνης για τις χρηματοπιστωτικές δυσλειτουργίες. Το 2008, ο χρηματιστής Ζερόμ Κερβιέλ και ο διαχειριστής κεφαλαίων Μπέρναρντ Μάντοφ είχαν ενσαρκώσει, στα μάτια των μέσων ενημέρωσης, τις «παρεκτροπές» ενός κατά τ’ άλλα άσπιλου συστήματος. Έτσι, λίγες ημέρες μετά την πτώχευση της SVB, η αμερικανική δικαιοσύνη δρομολογεί έρευνα εις βάρος των διευθυντών της εταιρείας, ενόσω η κεντρική τράπεζα της χώρας, η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα (Fed), αναγγέλλει τη διεξαγωγή εσωτερικής έρευνας με στόχο να καταλάβει «πώς μπόρεσε να αφήσει την τράπεζα να καταρρεύσει» (2).

Ιδεολογικές ακροβασίες

Είναι πολύ πιθανό τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών να προκαλέσουν λιγότερο θόρυβο από την αναγγελία τους. Διότι, ενώ οι ειδήμονες ερίζουν μεταξύ τους (Θα υπάρξει άραγε μετάδοση; Πρόκειται μήπως για ένα «νέο 2008»;), από τους Αμερικανούς και τους Ευρωπαίους ηγέτες διαφεύγει η πιο σημαντική διαπίστωση: μια νέα μεγάλη κρίση έχει γίνει πιθανή, για να μην πούμε αναπόφευκτη, είτε συμβεί αύριο είτε αργότερα. Όχι λόγω «δυσλειτουργιών» στην περιφέρεια του συστήματος, αλλά λόγω των ανισορροπιών της ίδιας της καθημερινής λειτουργίας του. Δυσλειτουργίες οι οποίες τοποθετούν τις κεντρικές τράπεζες, κομβικό σημείο αποκρυστάλλωσης όλων των αντιφάσεων του συστήματος, στη θέση του οδηγού ενός οχήματος με τετράγωνες ρόδες.

Δέκατη έκτη στον πίνακα κατάταξης των αμερικανικών τραπεζών με βάση το μέγεθος του ενεργητικού τους, η SVB γονάτισε από ένα γεγονός αρκετά κοινότοπο στην ιστορία: έναν τραπεζικό πανικό (bank run), δηλαδή μια μαζική και αιφνίδια απόσυρση των πελατών της, στην οποία δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί. Ωστόσο, το σύστημα είναι πια τόσο σφιχτοπλεγμένο, ώστε ένα κοινότοπο γεγονός απειλεί ολόκληρο το οικοδόμημα. Υπό τον φόβο μετάδοσης, οι νομισματικές αρχές πήραν την απόφαση να κλείσουν την SVB στις 10 Μαρτίου και κατόπιν, δύο ημέρες αργότερα, τη Signature Bank, εξειδικευμένη στα κρυπτονομίσματα. Το αμερικανικό Υπουργείο Οικονομικών ανακοίνωσε στη συνέχεια πως θα κινητοποιήσει 25 δισεκατομμύρια δολάρια (23 δισεκατομμύρια ευρώ) εγγυήσεων προκειμένου να ανταποκριθεί στις ενδεχόμενες ανάγκες άλλων ιδρυμάτων, ώστε να καθησυχαστούν οι καταθέτες τους. Σε αυτό προστίθενται δύο έκτακτα μέτρα: εγγύηση που καλύπτει κατά 100% τις καταθέσεις της SVB —ενώ η ομοσπονδιακή εγγύηση κανονικά περιορίζεται στα 250.000 δολάρια– και η ίδρυση ενός νέου μηχανισμού έκτακτης ανάγκης (του Bank Term Funding Program, BTFP) από τη Fed.

Εξειδικευμένη στην –εγγενώς επισφαλή– χρηματοδότηση των νεοφυών επιχειρήσεων, η SVB επωφελήθηκε από τον ενθουσιασμό για τον τομέα της τεχνολογίας κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19. Επένδυσε την άφθονη ρευστότητα που διέθετε σε μακροπρόθεσμα, χαμηλού κινδύνου ομόλογα (ή χρεόγραφα), κυρίως σε αμερικανικούς κρατικούς τίτλους. Όμως, μετά το 2022, η κατάσταση στον τομέα της τεχνολογίας ανατράπηκε και οι νεοφυείς επιχειρήσεις δυσκολεύονταν να συγκεντρώσουν κεφάλαια. Μια δυσκολία που εξηγείται μεταξύ άλλων από την αναθεώρηση της χαλαρής νομισματικής πολιτικής της Fed, η οποία είχε για καιρό διατηρήσει τα επιτόκια βάσης της σε πολύ χαμηλό επίπεδο. Η ρευστότητα στέρεψε σταδιακά ύστερα από έξι διαδοχικές αυξήσεις των επιτοκίων αυτών, που πέρασαν από το 0% στο 4,75% μέσα σε έναν περίπου χρόνο. Οπότε, οι νεοφυείς επιχειρήσεις άντλησαν χρήματα από τις καταθέσεις τους στην SVB.

Προκειμένου να αντιμετωπιστούν αυτές οι σημαντικές και απρόβλεπτες αναλήψεις, η SVB υποχρεώθηκε να πουλήσει επειγόντως τα ομόλογα που είχε συγκεντρώσει. Υπήρχε όμως ένα πρόβλημα: η αξία τους είχε καταρρεύσει λόγω της αύξησης των επιτοκίων. Η αρχή είναι πολύ γνωστή στις ομολογιακές αγορές (όπου ανταλλάσσονται τα χρεόγραφα). Όταν τα επιτόκια αυξάνονται, οι νέοι τίτλοι που εκδίδονται είναι πιο αποδοτικοί από τους παλαιότερους, των οποίων η τιμή μειώνεται μηχανικά κατά τη μεταπώληση στις αγορές. Διαπιστώνοντας τις σημαντικές απώλειες —της τάξης των 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων— κατά τη μεταπώληση των τίτλων της SVB, οι πελάτες της έχασαν την εμπιστοσύνη τους και έσπευσαν σωρηδόν να αποσύρουν τις καταθέσεις τους… επισπεύδοντας την πτώχευση της τράπεζάς τους.

Οι αμερικανικές αρχές επέδειξαν περίσσεια απερισκεψία, μειώνοντας την ήδη περιορισμένη εμβέλεια της τραπεζικής επιτήρησης που κληροδοτήθηκε από την οικονομική κρίση του 2008. Το 2018, η κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ αποφάσισε να αυξήσει από τα 50 στα 250 δισεκατομμύρια δολάρια το κατώτατο όριο του ισολογισμού βάσει του οποίου μια τράπεζα τίθεται σε καθεστώς ενισχυμένης εποπτείας. Η SVB βρισκόταν κάτω από αυτό το όριο, συνεπώς είχε χαθεί από το ραντάρ των αρχών…

Η κατάρρευση του συγκεκριμένου ιδρύματος υπογραμμίζει όμως και την ευθύνη των κεντρικών τραπεζιτών (3). Μετά την επιστροφή του πληθωρισμού, κατά τη διάρκεια του 2021, βρίσκονται αντιμέτωποι με ένα δίλημμα. Αφού επί πολύ καιρό μείωναν τα επιτόκια έτσι ώστε να επανεκκινηθεί η οικονομική δραστηριότητα ύστερα από την κρίση των δανείων υψηλού κινδύνου του 2008 και της Covid-19, τα ανέβασαν και πάλι προκειμένου να καταπολεμήσουν τον πληθωρισμό. Λάθος διάγνωση, δηλαδή. Διότι οι κύριες αιτίες του πρόσφατου πληθωρισμού δεν είναι νομισματικές αλλά δομικές. Απορρέουν από την αναδιάρθρωση των αλυσίδων αξίας, την άνοδο της τιμής της ενέργειας και τη γεωπολιτική κατάσταση. Επιπλέον, αυξάνοντας τα επιτόκια βάσης, οι νομισματικές αρχές διέπραξαν το ίδιο λάθος που είχαν κάνει κατά την οικονομική κρίση του 2008: υποτίμησαν τον αντίκτυπο της νομισματικής πολιτικής στη σταθερότητα του τραπεζικού και του χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Παρόλα αυτά, ουδείς αγνοούσε πως η αύξηση των επιτοκίων θα προξενούσε σημαντικές δυσκολίες σε παράγοντες με πολύ μεγαλύτερη πολιτική ισχύ από τους ψηφοφόρους: τους επενδυτές, με πορτοφόλια «φουσκωμένα» μετά από χρόνια εύκολου χρήματος. Μια ξαφνική αύξηση των επιτοκίων απειλούσε να τους στερήσει τη ρευστότητα από την οποία πλέον έχουν καταλήξει να εξαρτώνται (4). Πριν από τον Μάρτιο του 2023, η Fed ακόμη εκτιμούσε πως ο πληθωρισμός αποτελούσε τον πιο απειλητικό σκόπελο. Η πτώχευση της SVB ίσως την κάνει να επανεξετάσει τις επιλογές της. Και οι επιλογές της είναι δύο: είτε να συνεχίσει στην οδό της περιοριστικής πολιτικής, παρά τον αυξημένο κίνδυνο αστάθειας, είτε να προχωρήσει σε μια «παύση», έως και σε μείωση των επιτοκίων, ώστε να μην δυσχεράνει τη θέση ακόμη περισσότερων παικτών στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Όλα δείχνουν ότι τα σύννεφα που σκιάζουν τον ορίζοντα για τις τράπεζες θα την οδηγήσουν στη δεύτερη εναλλακτική λύση.

Εξάλλου, η Fed έχει ήδη διακόψει τη μείωση του ισολογισμού της, απαραίτητη συνιστώσα για το σφίξιμο της νομισματικής πολιτικής, την οποία είχε δρομολογήσει εκχωρώντας τίτλους που είχε αρχικά αποκτήσει για να διασφαλίσει τη σταθερότητα των χρηματαγορών. Σε συντονισμό με την αρμόδια ομοσπονδιακή υπηρεσία για την εγγύηση των καταθέσεων και με το υπουργείο Οικονομικών, άνοιξε και πάλι τη στρόφιγγα της ρευστότητας προκειμένου να προστρέξει τις τράπεζες που έχουν πληγεί από την πτώση της SVB.

Αποτέλεσμα: από την Πέμπτη 9 Μαρτίου έως την Παρασκευή 15 Μαρτίου, η Fed δάνεισε 164,8 δισεκατομμύρια δολάρια, περισσότερα δηλαδή από το ποσό-ρεκόρ του τέλους Σεπτεμβρίου 2008 (111 δισεκατομμύρια). Μέσα σε τέσσερις ημέρες, το νέο BTFP είχε ήδη αποκτήσει αξία 11,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Σύμφωνα με την τράπεζα JPMorgan, το ύψος των διαθέσιμων ρευστών που δόθηκαν με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να ανέλθει στα 2 τρισεκατομμύρια δολάρια (5). Στις 15 Μαρτίου, τα έκτακτα δάνεια είχαν ήδη εξανεμίσει το ήμισυ της μείωσης του ισολογισμού της Fed. Την Κυριακή 19 Μαρτίου, ανησυχώντας, όπως όλα δείχνουν, για τη μετάδοση των αναλήψεων σε δολάρια, η Fed επαναφέρει ένα σύστημα που είχε χρησιμοποιηθεί κατά τις κρίσεις του 2008 και της Covid-19: τις γραμμές swap (ανταλλαγής νομισμάτων), ένα εργαλείο που επιτρέπει στις άλλες μεγάλες κεντρικές τράπεζες να εφοδιάζουν με δολάρια τα ιδρύματα που θα τα ζητήσουν.

Για μία ακόμη φορά, οι αρχές αποφασίζουν να στηρίξουν, «όσο και αν στοιχίσει», τους επενδυτές. Πράττοντας έτσι, τροφοδοτούν μία από τις απειλές που αιωρούνται ήδη επί μακρόν επάνω από την παγκόσμια οικονομία: τον κίνδυνο να σκάσουν οι κερδοσκοπικές φούσκες, διογκωμένες από τις ενέσεις ρευστότητας που χορήγησαν οι κεντρικές τράπεζες στο πλαίσιο των λεγόμενων «μη συμβατικών» πολιτικών μετά το 2015.

Όλα αυτά με τίμημα ολοένα πιο άβολες πολιτικές και ιδεολογικές ακροβασίες. Όλο και συχνότερα, και με σκοπό να εξασφαλιστεί για λίγο περισσότερο χρόνο η επιβίωση ενός μη βιώσιμου συστήματος, οι πολιτικές και οι νομισματικές αρχές αναγκάζονται να βρουν τις λύσεις στις επαναλαμβανόμενες κρίσεις του συστήματος μέσα από μια εργαλειοθήκη που απεχθάνονται: εκείνη των δημόσιων κεφαλαίων. Και με αυτόν τον τρόπο, να περιφρονήσουν όλες τις αρχές που είχαν υπερασπιστεί ως εχέγγυα της «βέλτιστης» λειτουργίας της οικονομίας.

Ύστερα από την κρίση των subprimes, οι «μη συμβατικές» πολιτικές που εφάρμοσαν οι κεντρικές τράπεζες οδήγησαν στον κατακλυσμό της αγοράς και του χρηματοπιστωτικού τομέα από ρευστό χρήμα: μια πρακτική που ωστόσο απαγορεύεται από την ορθόδοξη οικονομική θεωρία. Έτσι, από το 2021, επιδιώκοντας να διασφαλίσει τη συνοχή μιας Ευρωζώνης απειλούμενης από την κρίση του κρατικού χρέους της περιόδου 2010-2011 και κατόπιν από την κρίση της Covid, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), χωρίς ποτέ να το αναλάβει θεσμικά, διαχειρίζεται τα επιτόκια των κρατικών χρεών της Ευρώπης. Και εκ των πραγμάτων θέτει υπό αμφισβήτηση το δόγμα της «ουδετερότητας της αγοράς».

Μια κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία

Σε αυτό το πεδίο, η κρίση της SVB συνοδεύεται από καινοτομίες. Προκειμένου να επωφεληθούν από τις χρηματοδοτήσεις με προνομιακούς όρους που θεσπίστηκαν από τη Fed, οι οικονομικοί παίκτες οφείλουν συνήθως να παράσχουν ως εγγύηση τίτλους που θεωρούνται υψηλής ποιότητας (χαμηλού κινδύνου), όπως είναι τα αμερικανικά κρατικά ομόλογα ή οι τίτλοι χρέους μεγάλων επιχειρήσεων. Είναι αυτό που αποκαλείται «ενέχυρο». Οι συμμετέχοντες λαμβάνουν ρευστότητα ύψους αντίστοιχου της αγοραίας αξίας των ενεχυριασμένων τίτλων. Πλέον όμως, στο πλαίσιο του νέου συστήματος επείγουσας χρηματοδότησης, ο κανόνας άλλαξε. Αυτή τη φορά η Fed δέχεται τους ενεχυριασμένους τίτλους με την αρχική (ή ονομαστική) αξία τους, κάτι διαμετρικά αντίθετο στην ορθοδοξία των κεντρικών τραπεζιτών. Η αξία των τίτλων έχει γίνει πολιτική. Και όλα αυτά θυμίζουν λιγότερο μια οικονομία της ελεύθερης αγοράς και περισσότερο μια κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία. Ωστόσο, η προκληθείσα από την αύξηση των επιτοκίων υποτίμηση των ομολογιακών τίτλων, που είναι γενεσιουργός αιτία της πτώχευσης της SVB, έπρεπε να καταστεί ανώδυνη μέσω της δημιουργίας χρήματος εκ του μηδενός. Και η υποτίμηση αυτή απειλεί πολλούς άλλους απερίσκεπτους οικονομικούς παράγοντες που δεν προετοιμάστηκαν επαρκώς για το σφίξιμο της νομισματικής πολιτικής.

Σημάδι της νευρικότητας του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος, η αμερικανική τραπεζική κρίση γρήγορα μεταφράστηκε σε χρηματιστηριακό πανικό που έπληξε τις ευρωπαϊκές τράπεζες. Οι ανησυχίες αρχικά αφορούσαν την Crédit Suisse, ήδη αντιμέτωπη με δυσκολίες, η οποία συγκαταλέγεται στην κατηγορία των συστημικών τραπεζών, των επονομαζόμενων «too big to fail» (πάρα πολύ μεγάλες για να πτωχεύσουν), στενά διασυνδεδεμένων με το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Παρόλα αυτά, στις 16 Μαρτίου η ΕΚΤ επιβεβαίωνε ότι θα διατηρούσε την προβλεπόμενη για εκείνη την ημέρα αύξηση των επιτοκίων της, ενώ ταυτόχρονα μοιραζόταν την αβεβαιότητά της για τη συνέχεια: «Δεν είναι δυνατό σε αυτό το στάδιο να προσδιοριστεί ποιον δρόμο θα πρέπει να ακολουθήσουμε», εξήγησε η πρόεδρος της ΕΚΤ Κριστίν Λαγκάρντ (6). Μια πιρουέτα που δεν καταφέρνει να αποκρύψει τις ολοένα πιο κατάφωρες αποκλίσεις απόψεων, τόσο στους κόλπους της ΕΚΤ όσο και της Fed: από τη μία πλευρά τα «γεράκια», με αποκλειστική έγνοια τους την καταπολέμηση του πληθωρισμού και, από την άλλη, εκείνοι που ανησυχούν για τις συνέπειες της αύξησης των επιτοκίων στη χρηματοοικονομική σταθερότητα. Αυτές οι αποκλίσεις αντικατοπτρίζουν τη σύγκρουση των στόχων της ΕΚΤ, μεταξύ νομισματικής και χρηματοπιστωτικής σταθερότητας. Η επιλογή να συνεχιστεί η αύξηση των επιτοκίων δεν είναι καθόλου καλός οιωνός για τη σταθερότητα του ευρωπαϊκού τραπεζικού συστήματος.

Από την κρίση του 2008 και έπειτα, οι αμερικανικές και οι ευρωπαϊκές νομισματικές αρχές μοιάζουν να συμμετέχουν σε μια απερίσκεπτη κούρσα, την οποία μόλις επιτάχυνε η πτώχευση της SVB: κάνουν συνεχώς ένα βήμα πιο πέρα για την αντιμετώπιση των ζημιών που προκλήθηκαν από την αμέλεια των παικτών του χρηματοπιστωτικού τομέα και τη χωρίς αντισταθμίσματα εγγύηση των ρίσκων που πήραν. Ακόμα και εάν αυτό σημαίνει ότι απομακρύνονται από την ορθοδοξία της αγοράς που πολύ συχνά υπόσχονται να υπερασπιστούν. Ένα παράδοξο το οποίο δεν διέφυγε από τον Αμερικανό διαχειριστή αμοιβαίων κεφαλαίων αντιστάθμισης κινδύνου Κένεθ Γκρίφιν: «Οι ΗΠΑ υποτίθεται πως είναι μια καπιταλιστική οικονομία, αλλά να που τα πάντα καταρρέουν μπροστά στα μάτια μας» (7). Η διαπίστωση θα μπορούσε να ισχύσει και για την Ευρώπη.

Renaud Lambert

Δημοσιογράφος, Le Monde diplomatique

Frédéric Lemaire

Οικονομολόγος, διδάκτωρ του Κέντρου Οικονομικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Paris-Nord (CEPN), μέλος του επιστημονικού συμβουλίου της Attac (Ένωση για τη Φορολόγηση των Χρηματοοικονομικών Συναλλαγών και τη Δράση των Πολιτών)

Dominique Plihon

Ομότιμος καθηγητής οικονομίας (Πανεπιστήμιο της Σορβόννης Paris Nord), μέλος του επιστημονικού συμβουλίου της Attac (Ένωση για τη Φορολόγηση των Χρηματοοικονομικών Συναλλαγών και για τη Δράση των Πολιτών)

μετάφραση: Γιάννης Κυπαρισσιάδης

(1) Tabby Kinder και Antoine Gara, «“It is not cutthroat like Goldman Sachs”: SVB’s culture in focus», «Financial Times», Λονδίνο, 16 Μαρτίου 2023.

(2) Brian Quarmby, «US Fed faces internal probe over Silicon Valley Bank failure», 14 Μαρτίου 2023, https://cointelegraph.com.

(3) Jean-Marie Harribey, Esther Jeffers, Pierre Khalfa, Dominique Plihon και Nicolas Thirion, Les Banques centrales, apprentis sorciers à la manœuvre, Éditions du Croquant, συλλ. «Les partis pris de la Fondation Copernic», Βιλέν-συρ-Σεν, 2023.

(4) Βλ. Frédéric Lemaire, «Μήπως πρέπει να φοβόμαστε τον πληθωρισμό;», «Le Monde diplomatique – ελληνική έκδοση», Μάρτιος 2022, https://monde-diplomatique.gr.

(5) «Les banques américaines ont emprunté 165 milliards de dollars à la Fed en une semaine», «Les Échos», Παρίσι, 17 Μαρτίου 2023.

(6) «François Villeroy de Galhau écarte le spectre d’une crise financière en Europe», 17 Μαρτίου 2023, https://www.latribune.fr.

(7) Harriet Agnew, Laurence Fletcher και Patrick Jenkins, «US capitalism is “breaking down before our eyes”, says Ken Griffin», «Financial Times», 13 Μαρτίου 2023.

Διαβάστε περισσότερα

Χάρτης-σοκ, ποιες περιοχές της Ελλάδας συρρικνώνονται πληθυσμιακά πιο γρήγορα από άλλες!

Το μείζον θέμα του δημογραφικού απασχολεί δεκαετίες τώρα την Ελλάδα. Ωστόσο, ένας χάρτης αποτυπώνει με σοκαριστικά ανάγλυφο τρόπο την ερήμωση της ελληνικής επαρχίας.

Ο Τσάβι Ρουίθ, μάνατζερ επικοινωνίας του European Jewish Congress, δημοσίευσε έναν συγκλονιστικό χάρτη της Ελλάδας που δείχνει τα αποτελέσματα της πληθυσμιακής γήρανσης.

«Ο ελληνικός πληθυσμός συρρικνώνεται, αλλά ορισμένες περιοχές συρρικνώνονται ταχύτερα από άλλες. Ο χάρτης δείχνει την πληθυσμιακή αλλαγή στην Ελλάδα ανά επαρχία (2011-2021)», γράφει.

Σύμφωνα με τον χάρτη, οι περιοχές που είναι με βαθύ κόκκινο εμφανίζουν πιο γοργούς ρυθμούς πληθυσμιακής συρρίκνωσης.

Στην πρώτη θέση είναι ο νομός Γρεβενών με μείωση 16,1%, ακολουθεί ο νομός Δράμας με -14,3% και ο νομός Ευρυτανίας με -13%.

Σημαντική μείωση παρουσιάζουν και οι νομοί Φθιώτιδας (-12,9%) Πέλλας και Κιλκίς (-12,2%) καθώς και Αρκαδίας (-10,5%).

Από όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας αύξηση στον πληθυσμό τους παρουσιάζουν μόλις δύο νομοί: Δωδεκανήσων με αύξηση 7,4% και Λασιθίου με +0,7%.

The Greek population is shrinking, but some regions are shrinking faster than others.

Map shows population change in Greece by province (2011-2021). pic.twitter.com/UECI64mvgv

— Xavi Ruiz (@xruiztru) May 3, 2023

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις: η μεγάλη απάτη

 

Είναι μια ιδέα που κάθε τόσο επανέρχεται: να εκπαιδεύσουμε τον λύκο για να παριστάνει το τσοπανόσκυλο. Παρά τη συστηματική αποτυχία τέτοιων προσπαθειών, η ελπίδα ξαναγεννιέται, κάθε φορά συνοδευόμενη από νέες, αποτελεσματικότερες μεθόδους. Κάπως έτσι προέκυψε η ιδέα της δημιουργίας «επιχειρήσεων με αποστολή», οι οποίες υποτίθεται ότι θα κατευνάσουν τους ανταγωνισμούς στους χώρους εργασίας και θα εξασφαλίσουν την καλή επικοινωνία των μετόχων, των διευθυνόντων και των μισθωτών σε συνθήκες κοινωνικής ειρήνης.

Laura Raim   

«Μόλις γκρεμίσατε το άγαλμα του Μίλτον Φρίντμαν!», δήλωνε γεμάτος υπερηφάνεια ο Εμμανουέλ Φαμπέρ στις 26 Ιουνίου 2020. Στη γενική συνέλευση της Danone (1), οι μέτοχοι ψήφισαν με πλειοψηφία που υπερέβαινε το 99% την υιοθέτηση της ιδιότητας «επιχείρηση με αποστολή». Αυτό το νομικό καθεστώς ιδρύθηκε από τον νόμο Pacte (2) («Σχέδιο δράσης για την ανάπτυξη και τον μετασχηματισμό των επιχειρήσεων») του 2019. Μια πρωτιά για γαλλική εταιρεία εισηγμένη στο χρηματιστήριο και μια ειρωνική αναφορά στον Αμερικανό οικονομολόγο που αγαπούν οι Γάλλοι εργοδότες. Στο εξής, ο «προορισμός» του γίγαντα του κλάδου των τροφίμων θεωρητικά δεν είναι μόνο η επίτευξη κερδών: υπάρχει και ένας ευγενέστερος σκοπός, «η βελτίωση της υγείας», καθώς και «η προστασία του πλανήτη και η ανανέωση των φυσικών πόρων». Ο Φαμπέρ, «ανθρωπιστής και εντελώς ασυνήθιστος επιχειρηματίας», όπως αρέσκεται να τον περιγράφει ο οικονομικός Τύπος, δεν αρκείται να ατενίζει κάθε μέρα στο γραφείο του τη φωτογραφία ενός άστεγου τραβηγμένη από τον Λη Τζέφρις: παραιτήθηκε επίσης από την ειδική εταιρική σύνταξη («retraite chapeau») ύψους 1,2 εκατομμυρίων ευρώ ετησίως.

Έτσι, σύμφωνα με τον Φαμπέρ, η Danone ετοιμαζόταν να «επανεφεύρει ένα μοντέλο ζωντανής επιχείρησης, μια οικονομία που υπηρετεί τον άνθρωπο» (3) όταν, ξαφνικά, τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, ο όμιλος ανακοίνωσε την κατάργηση 2.000 θέσεων εργασίας, εκ των οποίων οι 500 στη Γαλλία –το μεγαλύτερο πρόγραμμα μαζικών απολύσεων στην ιστορία του. Κι όμως, η κερδοφορία του είναι σημαντική, ενώ η πανδημία ελάχιστα επηρέασε τον κύκλο εργασιών του. Ωστόσο, η χρηματιστηριακή τιμή τoυ κατρακύλησε. Και η Danone είναι λιγότερο κερδοφόρα από τους ανταγωνιστές της, τη Nestlé και την Unilever. «Είναι οδυνηρό», αλλά «η προστασία της οικονομικής αποδοτικότητας και των κερδών έχει θεμελιώδη ρόλο για μια επιχείρηση», δήλωνε ο Φαμπέρ στον ραδιοφωνικό σταθμό France Inter στις 24 Νοεμβρίου 2020. Τέσσερις μήνες αργότερα, είδε την πόρτα της εξόδου από την εταιρεία.

Αλλά και ο Λάρρυ Φινκ, το αφεντικό της BlackRock (4), στις επιστολές που απευθύνει κάθε χρόνο στις επιχειρήσεις στις οποίες είναι μέτοχος, τους ζητάει να αποκτήσουν έναν «προορισμό» και, γενικότερα, να «εργαστούν για το κοινό καλό». Το 2021, ο διευθυντής του μεγαλύτερου διαχειριστή κεφαλαίων παγκοσμίως επέμεινε κυρίως στον επείγοντα χαρακτήρα της κατάστρωσης σχεδίων για να οδηγηθούμε στο «ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα». Κάτι που δεν τον εμπόδισε να διατηρήσει επενδύσεις ύψους 85 δισ. δολαρίων στον κλάδο του άνθρακα. Καμία σημασία δεν έχει το γεγονός ότι η BlackRock καταψήφισε το 90% των αποφάσεων των εταιρικών γενικών συνελεύσεων που απαιτούσαν την ανάληψη δράσης υπέρ του κλίματος: οι «New York Times» βλέπουν σε αυτά τα ευχολόγια του Φινκ «μια αποφασιστική στιγμή για την Γουόλ Στριτ, από εκείνες που εγείρουν ερωτήματα σχετικά με την ίδια την φύση του καπιταλισμού» (5).

Όσο για τις πολυσχολιασμένες «αρχές εταιρικής διακυβέρνησης» της ισχυρής Business Roundtable του 2019, δεν συνοδεύτηκαν από πρακτικά αποτελέσματα. Αυτό το λόμπι Αμερικανών μεγαλοεπιχειρηματιών, στο οποίο εκπροσωπούνται μεταξύ άλλων η Apple, η Boeing, η JP Morgan Chase και η Amazon, είχε εντυπωσιάσει δηλώνοντας για πρώτη φορά ότι οι επιχειρήσεις δεν οφείλουν να υπηρετούν μονάχα τους μετόχους τους, αλλά «όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη». Μια αλλαγή ύφους που δεν εμπόδισε τους υπογράφοντες να καταγράψουν ποσοστά παραβιάσεων της περιβαλλοντικής και της εργατικής/ασφαλιστικής νομοθεσίας υψηλότερα από εκείνα που κατέγραψαν ομόλογες επιχειρήσεις που δεν προσυπέγραψαν το κείμενο αρχών (6). Διότι, αντίθετα απ’ όσα υποστηρίζει το επίσημο ευρωπαϊκό δόγμα περί «ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος» που εξασφαλίζουν οι καλές «κοινωνικές επιδόσεις», η δεοντολογία και η κερδοφορία είναι συχνά ανταγωνιστικές. Πράγματι, μια έρευνα της Ecole des Hautes Etudes Commerciales (7) δείχνει ότι «οι κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις έχουν διπλάσιες πιθανότητες να αποτελέσουν στόχο επιθετικής εξαγοράς από τα κερδοσκοπικά κεφάλαια» (8), καθώς πιστεύεται ότι τέτοιες εταιρείες δεν μεγιστοποιούν όσο θα μπορούσαν τα κέρδη των μετόχων.

«Δημιουργία ενός αποδεκτού φιλελευθερισμού»

«Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ) απόκτησε επαγγελματικό χαρακτήρα και εργαλειοποιήθηκε από τον νεοφιλελευθερισμό», μας εξηγεί ο οικονομολόγος Τομά Λαμάρς. Ο στόχος: να γίνει αποδεκτή μια ολοένα και περισσότερο αμφισβητούμενη καπιταλιστική τάξη πραγμάτων, παριστάνοντας ότι αποκηρύσσει τις υπερβολές της χρηματιστηριοποίησης και της βραχυπρόθεσμης στόχευσης, χωρίς ωστόσο να ενδίδει σε συγκεκριμένα αιτήματα για νομοθετική ρύθμιση, για έλεγχο των κεφαλαίων ή για φορολόγηση. Ο Ζαν-Ντομινίκ Σενάρ, ένας από τους συντάκτες της έκθεσης που ενέπνευσε τον νόμο Pacte, το έλεγε ξεκάθαρα στην οικονομική εφημερίδα «Les Echos» (9): «Η “λαμπρή μεταπολεμική τριακονταετία ” έχει περάσει προ πολλού και το κράτος πρόνοιας εξαφανίζεται. Υπάρχει σήμερα μια πραγματική ανάγκη να δημιουργηθεί ένα φιλελευθερισμός αποδεκτός από όλους. (…) Διότι, εάν δεν ακολουθήσουμε τον δρόμο ενός μη επιθετικού και αλληλέγγυου καπιταλισμού, θα βρεθούμε μπροστά σε τεράστια προβλήματα». Αυτά δήλωνε ο τότε επικεφαλής της Michelin, μερικούς μήνες πριν ξεσπάσει το κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων. Δύο χρόνια και μία πανδημία αργότερα, ο Σενάρ, που πλέον διευθύνει τη Renault, ανήγγειλε την κατάργηση 4.600 θέσεων εργασίας στη Γαλλία και περισσότερων από 10.000 στο εξωτερικό, παρότι η συγκεκριμένη αυτοκινητοβιομηχανία έλαβε δάνεια εγγυημένα από το κράτος, ύψους 5 δισ. ευρώ.

Έτσι, οι νέες διατάξεις για την ευθύνη των επιχειρήσεων προκύπτουν από έναν νόμο που προβλέπει την ιδιωτικοποίηση πολλών δημόσιων επιχειρήσεων. Τα Αεροδρόμια του Παρισιού είναι προορισμένα να περάσουν σε χέρια ιδιωτών; Είναι κάτι τέτοιο τόσο προβληματικό από τη στιγμή που ο όμιλος απέκτησε έναν νέο «προορισμό», δηλαδή «να υποδέχεται τους επιβάτες, να εκμεταλλεύεται και να σχεδιάζει τα αεροδρόμια κατά τρόπο υπεύθυνο, ανά τον κόσμο»; Η συνταγή είναι παλιά. Το 2006, ο Ντέιβιντ Κάμερον, εκείνη την εποχή ηγέτης του βρετανικού Συντηρητικού Κόμματος και μελλοντικός πρωθυπουργός, είχε προδώσει το μυστικό μιλώντας στους επιχειρηματίες. Όσοι «εξακολουθούν να θεωρούν την κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων ένα είδος σοσιαλισμού διά της πλαγίας οδού» ας ηρεμήσουν: «Όσο περισσότερο οι επιχειρήσεις υιοθετούν εκούσια τις κοινωνικά υπεύθυνες πρακτικές (…) τόσο περισσότερο γίνεται αξιόπιστη η έκκληση για ελάφρυνση των ελέγχων και του ρυθμιστικού πλαισίου» (10).

Κατά τον ίδιο τρόπο, η τάση για απορρύθμιση που προωθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση συνοδεύεται από εκκλήσεις των Βρυξελλών για «να ξεπεραστούν οι νομικές υποχρεώσεις» των επιχειρήσεων μέσω «εκούσιων εγχειρημάτων κοινωνικής ευθύνης» (11). Κάπως δηλαδή σαν τον όμιλο των γαλλικών ταχυδρομείων La Poste, που άνοιξαν το κεφάλαιό τους σε ιδιώτες, σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές συστάσεις. Το 2020 βαθμολογήθηκαν με 75 στα 100 (την υψηλότερη βαθμολογία που έχει ποτέ απονείμει ο οίκος εξωοικονομικής αξιολόγησης Vigeo Eiris) ως αναγνώριση, μεταξύ άλλων, του μεγέθους του στόλου των ηλεκτρικών οχημάτων της και του υψηλού ποσοστού απασχόλησης ατόμων με ειδικές ανάγκες (7%). Οι πενήντα περίπου αυτοκτονίες εργαζόμενων που καταγράφηκαν μέσα σε δύο χρόνια, εξαιτίας της βίαιης αναδιοργάνωσης των εργασιακών πρακτικών, δεν φαίνεται να μέτρησαν…

Όσο ανώδυνες κι αν φαίνονται αυτές οι ανθρωπιστικές δηλώσεις για τον ρόλο των επιχειρήσεων μέσα στην κοινωνία, δεν θα μπορούσαμε να τις θεωρήσουμε απλές εκστρατείες μάρκετινγκ. Η ιστορία αποδεικνύει ότι δεν υπήρξαν ποτέ ομόφωνα αποδεκτές, ούτε μεταξύ των καπιταλιστών ούτε και μεταξύ των αντινεοφιλελεύθερων ακτιβιστών. Οι θεωρητικός και στρατηγικός διάλογος γύρω από τους σκοπούς της δραστηριότητας των επιχειρήσεων ξεκίνησε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1950, τη στιγμή όπου πολλαπλασιάζονταν οι σύγχρονες μετοχικές εταιρείες, οι οποίες έχουν την ιδιαιτερότητα ότι δεν διευθύνονται πλέον από εργοδότες-ιδιοκτήτες Για μια ιστορία του διαλόγου γύρω από το «ηθικό μάνατζμεντ», βλ. (12). Καθώς οι μισθωτοί μάνατζερ που τους αντικατέστησαν δεν έχουν πλέον το κίνητρο να αυξάνουν την αξία της επιχείρησης ώστε να την κληρονομήσουν στους απογόνους τους, στο όνομα ποιου πράγματος ασκούν πλέον την εξουσία τους; Ο οικονομολόγος Χάουαρντ Μπόουεν πρόσφερε την απάντηση (13), εισάγοντας την έννοια της «κοινωνικής ευθύνης» των επικεφαλής των επιχειρήσεων, οι οποίοι θεωρητικά αντλούν την νομιμοποίησή τους από το γεγονός ότι, καθώς δεν είναι ιδιοκτήτες της επιχείρησης, είναι σε θέση να λάβουν υπόψη «τα συμφέροντα όλων των επηρεαζόμενων μερών», κάτι που οφείλει να εκφράζεται και με πράξεις φιλανθρωπίας.

Ενόσω η άνθηση των κινημάτων αμφισβήτησης τη δεκαετία 1960 υποχρέωνε ακόμα περισσότερο τις επιχειρήσεις να αναλαμβάνουν ευθύνες, οι νεοφιλελεύθεροι διανοητές ανησυχούσαν: μήπως ήταν επικίνδυνο να αναγνωριστεί με έμμεσο τρόπο ότι οι επιχειρήσεις αποτελούν χώρους εξουσίας χωρίς πλήρη νομιμοποίηση, αφού τους αποδίδουμε και άλλη αποστολή εκτός από την κερδοφορία; Για τον Φρίντμαν, «το δόγμα της “κοινωνικής ευθύνης” προϋποθέτει την αποδοχή της σοσιαλιστικής οπτικής, σύμφωνα με την οποία οι πολιτικοί μηχανισμοί, και όχι οι μηχανισμοί της αγοράς, είναι οι πλέον κατάλληλοι για τον καθορισμό της κατανομής των πόρων» (14). Εάν αποδεχθούμε ότι δικαιούμαστε «να απευθύνουμε σε αυτές τις μορφές ιδιωτικής διακυβέρνησης το ίδιο είδος ερωτημάτων με εκείνα που θέτουμε στα υπόλοιπα είδη διακυβέρνησης», προειδοποιούσε το 1960 μια έκθεση του Ιδρύματος Ροκφέλερ, θα προκύψει αναγκαστικά μια αντίφαση ανάμεσα «στη δημοκρατική παράδοση μιας διακυβέρνησης βασισμένης στην κοινωνική συναίνεση και στις αναπόφευκτα ιεραρχικές και αυταρχικές διαδικασίες του επιχειρηματικού κόσμου» (15). Κι ο Πίτερ Ντρούκερ, ο «πάπας του μάνατζμεντ», υπενθύμιζε μια ιστορική σταθερά: «Όλες οι φωτισμένες δεσποτείες κατέληξαν να πυροδοτήσουν μια επανάσταση» (16).

Προκειμένου να αντικρούσουν αυτές τις προσδοκίες, οι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι επινόησαν την δεκαετία του 1970 τις «νέες θεωρίες για την επιχείρηση», που προωθούν ένα συμφιλιωτικό εταιρικό όραμα. Οι ιεραρχίες ανήκουν στο παρελθόν, όπως και οι ευθύνες που απέρρεαν από αυτές: πλέον, υπάρχει μονάχα ένα σύνολο συμβατικών σχέσεων μεταξύ ελεύθερων και ισότιμων παραγόντων. Αυτή η επίθεση επέτρεψε τη μόνιμη αποπολιτικοποίηση των θεωριών για την εταιρική κοινωνική ευθύνη, οι οποίες συνέχισαν να αναπτύσσονται κατά τη δεκαετία του 1980, καθώς και εκείνων που επιστρατεύουν την έννοια των «ενδιαφερόμενων μερών» (stakeholders) (17), τα οποία οφείλουν να λαμβάνονται υπόψη στον ίδιο βαθμό με τους μετόχους (shareholders).

Ο νόμος Pacte αποτελεί το τελευταίο επεισόδιο στην ιστορία της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στην Γαλλία: για πρώτη φορά αναθεωρείται στον Αστικό Κώδικα ο ορισμός του κοινωνικού σκοπού της επιχείρησης, η οποία πλέον καλείται να λαμβάνει υπόψη «τα κοινωνικά και τα περιβαλλοντικά διακυβεύματα της δραστηριότητάς της». Πρόκειται για μια πολύ μέτρια πρόοδο: «Βασικό μέλημα της κυβέρνησης ήταν να αποφύγει να αλλάξει τον Ποινικό Κώδικα ώστε να καταστούν ποινικά υπόλογοι οι επικεφαλής των επιχειρήσεων», παρατηρεί ο Ζαν-Φιλίπ Ντενί, ερευνητής στη διοίκηση επιχειρήσεων. Πράγματι, μετά από κάποιες διαμαρτυρίες, η γαλλική εργοδοσία προσαρμόστηκε γρήγορα στον νόμο. Το Κίνημα Επιχειρήσεων της Γαλλίας (Medef, το αντίστοιχο του ελληνικού ΣΕΒ) υιοθέτησε μάλιστα έναν «προορισμό» τον Ιανουάριο του 2019: «Κοινή δράση για την προώθηση μιας υπεύθυνης οικονομικής ανάπτυξης».

Ωστόσο, εμμένοντας στην παράδοση του Φρίντμαν, ένα τμήμα του γαλλικού κεφαλαίου εξακολουθεί να διάκειται εχθρικά απέναντι στη ρητορική της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Ο Ζαν-Σαρλ Σιμόν, φιλελεύθερος επιχειρηματίας και ατυχήσας υποψήφιος για την προεδρία του Medef το 2018, μας εξηγεί ότι κατά τη γνώμη του ο κίνδυνος είναι λιγότερο νομικός και περισσότερο πολιτισμικός: «Το να υποστηρίζουμε ότι ο καπιταλισμός οφείλει να αναπτύξει την υπευθυνότητά του αποτελεί ένα επικίνδυνο παιχνίδι, γιατί συνιστά ομολογία αποτυχίας. Κατά κάποιον τρόπο, όποιος απολογείται, δηλώνει την ενοχή του. Οι επιχειρήσεις αρχίζουν να εμπλέκονται σε έναν φαύλο κύκλο, καθώς ποτέ δεν θα έχουν κάνει αρκετές παραχωρήσεις». Πράγματι, μόλις ο Φαμπέρ ανακοίνωσε τη μείωση της αμοιβής του στην Danone, η Oxfam (18) του ζήτησε επιτακτικά να κάνει ένα επιπλέον βήμα και «να αναλάβει την αταλάντευτη δέσμευση ότι θα εντάξει στους στόχους της επιχείρησής του τη θέσπιση πλαφόν στα κέρδη που διανέμονται στους μετόχους, με τα υπερβάλλοντα κέρδη να κατευθύνονται σε ένα ειδικό ταμείο αφιερωμένο στη μετάβαση της επιχείρησής του σε ένα κοινωνικό και οικολογικό μοντέλο» (19). Όσο κι αν ο Σιμόν συμμερίζεται την επιθυμία των οπαδών της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης «να αποφευχθεί η επανάσταση», θεωρεί ότι «είναι προτιμότερο να αποδεχθούμε ότι ο καπιταλισμός μπορεί να γίνει ένα βάναυσο σύστημα και να αναπτύξουμε παιδαγωγική δράση ώστε να εξηγήσουμε γιατί, παρ’ όλα αυτά, είναι το μοναδικό εφικτό σύστημα».

Πιο απρόσμενη είναι η καταγγελία του για την αντιδημοκρατική φύση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης: «Ο ρόλος της γενικής συνέλευσης μιας επιχείρησης δεν είναι η λήψη αποφάσεων για τη σωτηρία του πλανήτη. Η εταιρική κοινωνική ευθύνη αποτελεί μια ιδιωτικοποίηση του συλλογικού συμφέροντος. Και, αν θεωρούμε ότι οι επιχειρήσεις ενεργούν με τρόπο νόμιμο πλην όμως ανεύθυνο, εναπόκειται στο κράτος να νομοθετήσει προκειμένου να φορολογήσει ή να απαγορεύσει μια δραστηριότητα που κρίνεται επικίνδυνη ή ρυπογόνα». Παραδόξως, η θέση του συναντά εν μέρει εκείνη του Ρόμπερτ Ράιχ, του Αμερικανού οικονομολόγου και υποστηρικτή του Μπέρνι Σάντερς, ο οποίος χαρακτηρίζει «απάτη» την εταιρική κοινωνική ευθύνη (20): «Ο μοναδικός τρόπος να καταστούν οι επιχειρήσεις κοινωνικά υπεύθυνες είναι η ψήφιση νόμων που, λόγου χάρη, θα τις υποχρεώνουν να δίνουν σημαντικότερο ρόλο στους εργαζομένους τους κατά τη λήψη των αποφάσεων ή να καταβάλλουν αποζημιώσεις στις κοινότητες που πλήττονται από το κλείσιμο των μονάδων τους, αλλά και θα αυξάνουν τη φορολογία επί των εταιρικών κερδών».

Laura Raim

Δημοσιογράφος

μετάφραση: Βασίλης Παπακριβόπουλος

(1) (Σ.τ.Μ) Γαλλικός πολυεθνικός όμιλος με κύρια δραστηριότητα την παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων. Έχει παρουσία σε 120 χώρες και κατέχει την 3η θέση στην παγκόσμια αγορά γαλακτοκομικών.

(2) (Σ.τ.Μ) Το ακρωνύμιο «Pacte » στη γαλλική γλώσσα σημαίνει «σύμφωνο», «συμφωνία».

(3) Λόγος του Φαμπέρ ενώπιον των μετόχων στις 26 Ιουνίου 2020.

(4) Βλ. Sylvain Leder, «BlackRock, la finance au chevet des retraités français», Le Monde diplomatique, Ιανουάριος 2020.

(5) Andrew Ross Sorkin, «BlackRock’s message: Contribute to society, or risk losing our support», «The New York Times», 15 Ιανουαρίου 2018.

(6) Aneesh Raghunandan και Shivaram Rajgopal, «Do socially responsible firms walk the talk?», Social Science Research Network (SSRN), Απρίλιος 2021, https://papers.ssrn.com.

(7) (Σ.τ.Μ) Η Ecole des Hautes Etudes Commerciales (HEC) είναι η πλέον φημισμένη γαλλική σχολή διοίκησης επιχειρήσεων.

(8) Mark R. DesJardine, Emilio Marti και Rodolphe Durand, «Why activist hedge funds target socially responsible firms: The reaction costs of signaling corporate social responsibility», «Academy of Management Journal», Νέα Υόρκη, 22 Απρίλιος 2020.

(9) Muriel Jasor, «Jean-Dominique Senard: “Le sens et le pourquoi nourrissent la motivation”», «Les Échos», Paris, 8 Ιούνιος 2018.

(10) Λόγος του Κάμερον ενώπιον της οργάνωσης Business in the Community, 6 Μαΐου 2006.

(11) «Πράσινο βιβλίο - Προώθηση ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για την εταιρική κοινωνική ευθύνη», Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Βρυξέλλες, 2001, https://eur-lex.europa.eu.

(12) Grégoire Chamayou, La Société ingouvernable. Une généalogie du libéralisme autoritaire, La Fabrique, Paris, 2018.

(13) Howard Bowen, Social Responsibilities of the Businessman, Harper, Νέα Υόρκη, 1953.

(14) Milton Friedman, «A Friedman doctrine – The social responsibility of business is to increase its profits», «The New York Times», 13 Σεπτεμβρίου 1970.

(15) «The power of the democratic idea», έκτη έκθεση του Rockefeller Brothers Fund Special Studies Project, Doubleday, Garden City (Νέα Υόρκη), 1960.

(16) Peter F. Drucker, The New Society: The Anatomy of the Industrial Order, Harper, Νέα Υόρκη, 1950.

(17) R. Edward Freeman, Strategic Management: A Stakeholder Approach, Pitman, Βοστόνη, 1984.

(18) (Σ.τ.Μ.) Συνομοσπονδία ανθρωπιστικών οργανώσεων που μάχονται ενάντια στην πείνα και στις κοινωνικές ανισότητες ανά τον κόσμο. Ιδρύθηκε το 1942 στην Οξφόρδη για να βοηθήσει την κατεχόμενη Ελλάδα όπου η πείνα προκαλούσε δεκάδες χιλιάδες νεκρούς, στρεφόμενη ενάντια στην επίσημη βρετανική πολιτική, η οποία συνέχιζε τον σκληρό ναυτικό αποκλεισμό της Ελλάδας τη στιγμή που οι Γερμανοί κατακτητές άρπαζαν τα ντόπια τρόφιμα.

(19) «Lettre ouverte du Mouves et Oxfam à Emmanuel Faber, PDG de Danone», 25 Ιουνίου 2020, http://mouves.impactfrance.eco.

(20) Robert Reich, «The sham of corporate social responsibility», 31 Δεκεμβρίου 2019, https://robertreich.org.

Διαβάστε περισσότερα